Oιδίπους ο Κύπριος

Στο ερώτημα κάθε ανθρώπου γιατί βιώνει οδύνη στη ζωή, το Δελφικό Mαντείο απαντά ότι όποιος δεν κατανοεί τι είναι ο άνθρωπος, αυτός θα σκοτώσει τον πατέρα του και θα νυμφευθεί τη μητέρα του. Κατά την αρχαιοελληνική συμβολική, «πατέρας» κάθε ανθρώπου είναι ο «ουρανός», δηλαδή τα ιδανικά και οι αξίες, και «μητέρα» του η «γη», δηλαδή τα ευτελή και τα επουσιώδη. Για να επιτύχει, όμως, ο άνθρωπος τον προορισμό αυτό, να χωρισθεί δηλαδή από τη «γη» και να ενωθεί με τον «ουρανό», πρέπει η λογική του να προσδιορίζει το συναίσθημα και την επιθυμία του: τότε ο άνθρωπος γίνεται «βασιλεύς». Αντίθετα, αν το συναίσθημα και η βούληση προσδιορίζουν τη λογική, τότε ο άνθρωπος «σκοτώνει» τα υψηλά και «νυμφεύεται» τα χθαμαλά: τότε ο άνθρωπος γίνεται «τύραννος». Στην περίπτωση αυτή ακολουθεί η τραγωδία. Κλασικό παράδειγμα ο Οιδίπους.

Ο Οιδίπους είναι ο άνθρωπος που δεν ιεραρχεί σωστά τον ψυχικό του κόσμο: ο θυμός του επιβάλλεται στη λογική και την επιθυμία. Γι᾽ αυτό και Oιδίπους σημαίνει «πρησμένο πόδι», δηλώνει εκείνον που δεν στέκεται καλά στα πόδια του, αφού παρασυρόμενος από τα συναισθήματά του δεν παίρνει έλλογες αποφάσεις.

Έτσι, όταν αμφισβητείται η «βασιλική» καταγωγή του στη θετή του οικογένεια, ο Oιδίπους θυμώνει και καταφεύγει στο Mαντείο, το οποίο απαντά με τον πρωταρχικό χρησμό. O Oιδίπους δεν τον αποκρυπτογραφεί ορθά, γι᾽ αυτό και οδεύει προς τη Θήβα, για να γίνει εκεί βασιλιάς. Καθ᾽ οδόν σκοτώνει τον Λάιο, αδιαφορώντας ότι αυτός βρίσκεται σε ηλικία που θα μπορούσε να είναι πατέρας του.

Στη συνέχεια ο Οιδίπους συναντά τη Σφίγγα. Η μισή Σφίγγα είναι γυναίκα –σύμβολο του επιθυμητού– και η άλλη μισή λιοντάρι –σύμβολο του θυμού. Συνάμα η Σφίγγα έχει φτερά, σύμβολο της λογικής, με την οποία ο άνθρωπος μπορεί να πετάξει προς τα ουράνια. Σε κάθε υποψήφιο βασιλέα –του εαυτού του, της πόλης– η Σφίγγα θέτει το αρχέγονο αίνιγμα: ποιο ζώο περπατάει το πρωί με τα τέσσερα, το μεσημέρι με τα δύο και το βράδυ με τα τρία; Ο άνθρωπος είναι το μόνο τρεπτό ον: όταν ηγεμονεύει η λογική οδεύει προς τα άνω• όταν ηγεμονεύει ο θυμός ή η βούληση κατρακυλά προς τα κάτω. Aν ο άνθρωπος απαντήσει σωστά η Σφίγγα σκοτώνεται: η αλλοτρίωση εκλείπει. Αν ο άνθρωπος δεν απαντήσει σωστά η Σφίγγα τον σκοτώνει: όποιος δεν ξέρει τι είναι, είναι ήδη νεκρός. O Oιδίπους «νικά» τη Σφίγγα όχι με τον Λόγο αλλά με τη διά-νοια, λύει το αίνιγμα θεωρητικά αλλά δεν το εφαρμόζει στην πράξη. Έτσι, γενόμενος «βασιλεύς» της Θήβας νυμφεύεται τη μητέρα του, προσκολλάται δηλαδή στις αισθητές απολαύσεις. Και πάλι αδιαφορεί για το ότι η νύμφη είναι σε ηλικία που θα μπορούσε να είναι μητέρα του.

Με «τύραννο», όμως, και όχι «βασιλέα» στην εξουσία, η Θήβα υποφέρει. Ιερέας αποκαλύπτει τον ένοχο. Τότε η Ιοκάστη αυτοκτονεί: οι γήινες απολαύσεις παύουν να υφίστανται. Ο δε Oιδίπους βγάζει τα μάτια του: με τα σωματικά μάτια έβλεπε μόνο τα φαινόμενα. Mε άλλα μάτια, τα «όμματα της ψυχής», έπρεπε να ορά.

H μεγάλη κόρη Aντιγόνη οδηγεί τον τυφλό πατέρα της στο ιερό των Eυμενίδων, αντίστοιχο του ναού του Απόλλωνα, όπου υπήρχε η επιγραφή «Γνώθι σαυτόν»: γνώρισε ποια είναι η ορθή τάξη του κόσμου και η θέση του ανθρώπου σ’ αυτόν. Μάθε ότι ο εαυτός καταξιώνεται όταν υπηρετεί την πόλη. Έτσι θα γίνεις βασιλεύς, πολιτικός: τότε οι άνθρωποι θα είναι πολίτες, αλληλέγγυοι φίλοι. Άλλως πως θα γίνεις τύραννος, πολιτικάντης: τότε οι γονείς, τα παιδιά και τα αδέλφια, θα σκοτώνονται μεταξύ τους.

Ο Οιδίπους ο Κύπριος σε κρίσιμες για τον τόπο στιγμές, δεν έλαβε αποφάσεις με γνώμονα τον καθολικό λόγο, δηλαδή το κοινό καλό, αλλά πολιτεύθηκε με γνώμονα την ιδιοτελή του επιθυμία και το εγωτικό του συναίσθημα. Επιφέροντας έτσι το σκότος στην πατρίδα του.

Σταύρος Σ. Φωτίου, καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου