Παρουσίαση τοῦ Β΄ τόμου τῆς Πατρολογίας τοῦ Καθηγητοῦ Στυλιανοῦ Παπαδόπουλου ἀπὸ τὸν Δρ Φαίδωνα Παπαδόπουλο

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ Β΄ΤΟΜΟΥ ΤΗΣ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΟΜΟΤΙΜΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

(Ὀλυμπιακὸ Μέγαρο, 3. 2. 2011)

Δρ Φαίδωνος Παπαδόπουλου

Μακαριώτατε, Πανιερώτατοι, Θεοφιλέστατοι, κυρία Βουλευτά, κύριε πρώην Ὑπουργὲ τῆς Παιδείας, κύριε Πρόεδρε τῆς Διοικούσας Ἐπιτροπῆς τοῦ Πανεπιστημίου Κύπρου, κυρία Διευθύντρια Μέσης Ἔκπαιδευσης, ἐκλεκτοὶ προσκεκλημένοι

Δὲν εἶχα τὴν τιμὴ νὰ γνωρίσω τὸν καθηγητὴ Στυλιανὸ Παπαδόπουλο κατὰ τὰ φοιτητικά μου χρόνια. Ἔχω γνωρίσει ὡστόσο τὸ πλούσιο συγγραφικό του ἔργο καί,  ἐσχάτως, τὸν ἴδιο, σὲ ἐπίπεδο προσωπικῆς ἀνθρώπινης συναναστροφῆς. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ἀνταποκρίθηκα μὲ εὐχαρίστηση στὴν πρόσκληση γιὰ νὰ παρουσιάσω ἀπόψε τὸ Β΄ Τόμο τῆς τρίτομης Πατρολογίας του.

Δεκατρία ὁλόκληρα ἔτη ἀπαιτήθηκαν γιὰ τὴ συλλογή, ἐπεξεργασία καὶ ἔκδοση, τὸ 1990, τοῦ  ὑλικοῦ, τὸ ὁποῖο περιλαμβάνεται στὸ ἀνὰ χεῖρας βιβλίο. Οἱ ὀφειλόμενες στὸν ἀνθρώπινο παράγοντα ἀντιξοότητες μνημονεύονται ἀπὸ τὸ συγγραφέα στὸν πρόλογο τῆς ἔκδοσης. Προσωπικά, ὡστόσο, ἐκτιμοῦμε ὅτι, στὴν ἐπιμήκυνση τοῦ χρόνου ὁλοκλήρωσης τοῦ ἔργου, καθοριστικὸ ρόλο ἔπαιξε ἡ κατὰ ἄκρως ἐπιστημονικὸ τρόπο ὑποβολὴ τοῦ συλλεγέντος ὑλικοῦ στὴ βάσανο τῆς κριτικῆς καὶ τῆς διασταύρωσης τῶν πηγῶν. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀποτελεῖ, ἀσφαλῶς, ἐχέγγυο γιὰ τὴν ἐπιστημονικὴ ἀξία τοῦ τόμου, ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ 770 συνολικὰ σελίδες καὶ παρουσιάζει τὴν πατερικὴ γραμματεία τοῦ Δ΄ αἰῶνα. Ἡ ἀξία αὐτὴ φαίνεται ὅτι ἔχει ἐκτιμηθεῖ δεόντως καὶ γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ὁ τόμος ἔχει ἤδη γνωρίσει καὶ δεύτερη ἔκδοση κατὰ τὸ ἔτος 1999.

Ο Δ΄ αἰῶνας μ.Χ.,  κατὰ τὸν ὁποῖο ἔζησαν καὶ ἔδρασαν οἱ ἀναφερόμενοι στὸν τόμο πατέρες καὶ συγγραφεῖς, θεωρεῖται ὡς κομβικὸς γιὰ τὴν Ἐκκλησία καὶ ὄχι τυχαία ὀνομάζεται χρυσοὺς αἰῶνας της. Κατὰ τὴ διάρκειά του συντελέστηκαν σημαντικότατες ἀλλαγὲς καὶ δρομολογήθηκαν ἐξελίξεις, οἱ ὁποῖες διαδραμάτισαν οὐσιαστικὸ ρόλο στὴ ζωὴ τῶν πιστῶν καὶ στὴν ἐν γένει πορεία τοῦ Χριστιανισμοῦ. Σ’ αὐτὸν τοποθετοῦνται χρονικὰ ἡ κατάπαυση τῶν διωγμῶν καὶ ἡ νομιμοποίηση καὶ ἐπικράτηση τῆς χριστιανικῆς πίστης. Κατὰ τὴ διάρκειά του ἐμφανίζονται οἱ μεγάλες αἱρέσεις καὶ συγκαλοῦνται οἱ δύο πρῶτες οἰκουμενικὲς σύνοδοι. Τότε ὀργανώνεται καὶ ἀκμάζει ὁ μοναχισμὸς καὶ τότε κυρίως ζοῦν καὶ δραστηριοποιοῦνται μεγάλα θεολογικὰ ἀναστήματα ὅπως ὁ Μέγας Ἀθανάσιος, οἱ Καππαδόκες Πατέρες, ὁ Ἱερὸς Χρυσόστομος καὶ ὁ Ἐπιφάνιος Σαλαμῖνος στὴν Ἀνατολὴ καὶ ὁ Ἀμβρόσιος  Μεδιολάνων καὶ ὁ Ἱερὸς Αὐγουστίνος στὴ Δύση. Τὰ γεγονότα καὶ οἱ ἐξελίξεις αὐτές, στὸν αἰῶνα κατὰ τὸν ὁποῖο τέθηκαν τὰ θεμέλια της μετέπειτα θεολογικῆς γραμματείας, καταγράφονται συστηματικὰ στὴν εἰσαγωγὴ τοῦ ἔργου, ἀλλὰ καὶ στὶς ἐπὶ μέρους ἀναφορὲς στοὺς διάφορους πατέρες καὶ συγγραφεῖς. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἀποφεύγεται ἡ ὑπὸ τύπον ἐγκυκλοπαίδειας παράθεση βιογραφικῶν στοιχείων καὶ τίτλων συγγραμμάτων καὶ βοηθεῖται ὁ ἀναγνώστης νὰ κατανοήσει πρόσωπα καὶ κείμενα, μέσα στὸ πνευματικὸ περιβάλλον τῆς ἐποχῆς τους.

Ὁ συγγραφέας προέκρινε, κατὰ τὴν παράθεση τῆς ὕλης, ἕνα σύστημα χρονολογικῆς κατάταξης τῶν πατέρων καὶ συγγραφέων, μὲ τρόπο ὥστε οἱ μελετητὲς νὰ διευκολύνονται στὴ συγκριτικὴ προσέγγιση τῶν ἀναφορῶν καὶ στὴν κατανόηση τῶν ἐπιδράσεων προγενεστέρων προσώπων καὶ γεγονότων στὰ μεταγενέστερα. ΄Ἔτσι, τὸ ἔργο ἀρχίζει μὲ ἀναφορὰ στὸν Ἠσύχιο (300 μ. Χ.) καὶ ὁλοκληρώνεται μὲ πληροφορίες γιὰ ἀπόκρυφα κείμενα, ποὺ ἡ συγγραφὴ τοὺς ἀνάγεται στὰ τέλη τοῦ Δ΄ αἰῶνα. Ἡ δυνατότητα ἐξειδικευμένης μελέτης τοῦ συνόλου τῶν πατέρων συγκεκριμένης γεωγραφικῆς περιοχῆς, παρέχεται μέσῳ τοῦ κατάλληλου γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ καταλόγου, ποὺ παρατίθεται στὸ τέλος τῆς εἰσαγωγῆς, ἐνῷ ἡ ἀναζήτηση συγκεκριμένων προσώπων, τόπων ἢ θεολογικῶν ὅρων διευκολύνεται χάρη στὸν περιεκτικὸ πολυσέλιδο πίνακα ὀνομάτων καὶ πραγμάτων, μὲ τὸν ὁποῖο κατακλείεται τὸ ὅλο ἔργο.    

Ὑποδειγματικὴ συνέπεια χαρακτηρίζει τὸ συγγραφέα στὶς ἐπὶ μέρους ἀναφορὲς σὲ πρόσωπα, κείμενα ἢ γεγονότα. Προκειμένου περὶ πατέρων ἢ ἄλλων συγγραφέων παρατίθενται ἀπαραίτητα βιογραφικὰ στοιχεῖα καὶ κατάλογος συγγραμμάτων ἐνῷ, οἱ ἀναφορὲς σὲ γεγονότα, ὅπως εἶναι οἱ οἰκουμενικὲς καὶ τοπικὲς σύνοδοι ἢ κείμενα, ὅπως μαρτύρια, συλλογὲς κανόνων καὶ συγγράμματα ἀγνώστων, συνοδεύονται πάντοτε ἀπὸ ἱστορικὰ στοιχεῖα καὶ θεολογικὰ σχόλια. Ἡ ἴδια συνέπεια παρατηρεῖται καὶ σὲ ὅ,τι ἀφορᾷ τὶς βιβλιογραφικὲς παραπομπές, οἱ ὁποῖες ἀκολουθοῦν τὶς ἐπὶ μέρους καταχωρήσεις καὶ εἶναι ἰδιαίτερα πλούσιες.

Σὲ 102 συνολικὰ ἀνέρχονται οἱ συγγραφεῖς, μὲ τὸ βίο καὶ τὸ ἔργο τῶν ὁποίων καταπιάνεται, στὸ Β΄ τόμο τῆς Πατρολογίας του, ὁ καθηγητὴς Στυλιανὸς Παπαδόπουλος. Ἡ πλειονότητα αὐτῶν ἀνήκει στὴ χορεία τῶν πατέρων καὶ ἁγίων της Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἀλλὰ δὲν ἀποκλείονται καὶ συγγραφεῖς, τῶν ὁποίων ἡ διδασκαλία δὲν κινεῖται αὐστηρὰ μέσα στὰ ὀρθόδοξα θεολογικὰ πλαίσια, ὅπως οἱ θιασῶτες τῆς ὠριγενιστικῆς θεολογίας ἢ ἀκόμη καὶ νεοπλατωνικοὶ φιλόσοφοι, ὅπως ὁ Πορφύριος καὶ αἱρετικοὶ ὅπως οἱ ΄Ἄρειος, Ἀπολινάριος, Ἀέτιος, Μακεδόνιος κ.α.. Ἡ συμπερίληψη ἀναφορῶν σὲ ἄγνωστους στὸ εὐρὺ κοινὸ συγγραφεῖς ἀπὸ περιοχὲς τῆς Δύσης καὶ τῆς Βορείου Ἀφρικῆς, καθιστὰ τὸ ἔργο πολύτιμο γιὰ τὴ θεολογικὴ – πατρολογικὴ ἔρευνα. Πέραν τῶν ἀναφορῶν σὲ συγκεκριμένα πρόσωπα,  περιέχονται πολύτιμες πληροφορίες γιὰ διάφορα συλλογικὰ ἔργα, ὅπως συλλογὲς κανόνων καὶ σύμβολα τοπικῶν καὶ οἰκουμενικῶν συνόδων καὶ ψευδεπίγραφα ἢ ἀμφιβαλλόμενα κείμενα, ποὺ παρουσιάζουν ἁγιολογικό, λειτουργικό, ἱστορικό, ἠθικὸ ἢ ἄλλο ἐνδιαφέρον.

Ἡ μελέτη τῶν πληροφοριῶν ποὺ περιέχονται στὸ ἔργο ποὺ παρουσιάζουμε, ἀποτελεῖ ἀσφαλῶς προϋπόθεση γιὰ ἐμπλουτισμὸ τῆς γνώσης γύρω ἀπὸ τὰ σκιαγραφούμενα πρόσωπα καὶ γεγονότα. Ἡ ἀξία ὡστόσο τοῦ ἀνὰ χεῖρας τόμου ἔγκειται στὸ γεγονὸς ὅτι, μέσῳ τῆς συγκεκριμένης μελέτης, ὁ ἀναγνώστης γίνεται κοινωνὸς ἑνὸς εὐρύτερου στρώματος γνώσεων, ποὺ ἀφοροῦν σημαντικὲς πτυχὲς τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας, τῆς ὀρθόδοξης δογματικῆς καὶ τῆς χριστιανικῆς γραμματείας.  Μποροῦμε ἐνδεικτικὰ νὰ ἀναφέρουμε 1. Τὴν ἐξέλιξη τῆς κριτικῆς ἀποκατάστασης τοῦ κειμένου τῆς Παλαιᾶς καὶ τῆς Καινῆς Διαθήκης μέσα ἀπὸ τὸ ἔργο τῶν μαθητῶν τοῦ Ὠριγένη 2. Τὸ ἱστορικὸ καὶ θεολογικὸ ὑπόβαθρο, ἀλλὰ καὶ τοὺς πρωτεργάτες καὶ κύριους ἐκπροσώπους, ποὺ ὁδήγησαν στὴ δημιουργία καὶ λειτουργία τῶν κατὰ τόπους θεολογικῶν σχολῶν, ὡς ἱδρυμάτων ἀλλὰ καὶ ὀργάνων ἔκφρασης συγκεκριμένων θεολογικῶν τάσεων, 3. Τὴν ἐξέλιξη τοῦ ἀπολογητισμοῦ κατὰ τὴ μεταβατική, μετὰ τὸ τέλος τῶν διωγμῶν, περίοδο ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας, 4. Τὴ γένεση καὶ ὀργάνωση τοῦ μοναχισμοῦ στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ μεταλαμπάδευσή του, ἀρχικά, στὴν Παλαιστίνη, τὴ Συρία, τὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ τελικὰ στὴ Δύση, 5. Τὶς ἀπαρχὲς τῆς λατινικῆς θεολογικῆς γραμματείας καὶ τὰ πρῶτα σπέρματα διαφοροποίησης τῆς δυτικῆς παράδοσης ἀπὸ τὴν ἀνατολική.

Ὁ ρόλος τὸν ὁποῖο διαδραμάτισαν οἱ διάφοροι πατέρες καὶ συγγραφεῖς τοῦ Δ΄ αἰῶνα στὴν ἐμφάνιση, σταθεροποίηση ἢ ἐξέλιξη τῶν γεγονότων καὶ τάσεων ποὺ ἔχουν προαναφερθεῖ, καταγράφεται συστηματικὰ στὶς ἐπὶ μέρους καταχωρήσεις τοῦ τόμου. Μὲ ἐξαιρετικὰ εὔστοχο, ὡστόσο, τρόπο ὁ ἀναγνώστης προϊδεάζεται μέσῳ τῶν  λακωνικῶν χαρακτηρισμῶν, ποὺ κατὰ κανόνα καὶ σὲ μορφὴ ὑποτίτλων ἀκολουθοῦν τὰ ὀνόματα προσώπων ἢ ἔργων. Μὲ ἕνα ἁπλὸ φυλλομέτρημα, γιὰ παράδειγμα, ὁ ἀναγνώστης θὰ πληροφορηθεῖ ὅτι ὁ Πάμφιλος ὑπῆρξε ἀναθεωρητὴς τοῦ κειμένου τῆς Βίβλου, ὁ Λουκιανὸς ἦταν ὁ εἰσηγητὴς τῆς ἀντιοχειανῆς ἑρμηνευτικῆς σχολῆς, ὁ Μάριος Βικτωρίνος ἦταν θεολογῶν φιλόσοφος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος Ἀλεξανδρείας καταγράφεται ὡς ὁ πρῶτος πολέμιος τοῦ ἀρειανισμοῦ.

Οἱ ἱστορικοθεολογικὲς ἐξελίξεις τοῦ Δ΄ αἰῶνα ἐπέβαλαν οὐσιαστικὰ τὴν ἐμφάνιση νέων μορφῶν ἐκκλησιαστικῆς γραμματείας ἢ τὴν ἀνάπτυξη καὶ παγιοποίηση παλαιότερων, κάτι, ἀσφαλῶς, ποὺ ἀναδεικνύεται μέσα ἀπὸ τὶς σελίδες τοῦ ἔργου.

Ἡ θεολογία, σὲ μία ἐποχὴ ποὺ ὀργιάζουν οἱ αἱρέσεις, ἀποκτᾷ χαρακτῆρα βιβλικὸ καὶ συνάμα ἀντιαιρετικό, ἐνῷ ἡ ἀκμὴ τοῦ μοναχισμοῦ ὁδηγεῖ νομοτελειακὰ στὴν παραγωγὴ κειμένων μὲ ἀσκητικὸ καὶ νηπτικὸ περιεχόμενο, ὅπως εἶναι τὰ γνωστὰ γεροντικὰ καὶ οἱ συλλογὲς ἀποφθεγμάτων. Ἡ σύγκληση μεγάλου ἀριθμοῦ συνόδων τοπικοῦ καὶ οἰκουμενικοῦ χαρακτῆρα ἐμπλουτίζει τὴ θεολογικὴ γραμματεία μὲ κείμενα δογματικὰ καὶ κανονιστικά, ἐνῷ ἡ κατάπαυση τῶν διωγμῶν ἐπιτρέπει τὴ συγγραφὴ συναξαρίων καὶ μαρτυρολογίων. Στὰ ἔργα τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καὶ τοῦ Θεολόγου Γρηγορίου ἀνιχνεύονται προδρομικὰ στοιχεῖα τῶν μεταγενέστερων μορφῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς ποίησης ἐνῷ καὶ τὰ γνωστότερα λειτουργικὰ κείμενα, ποὺ βρίσκονται ἀκόμη σὲ χρήση, εἶναι προϊόντα αὐτῆς τῆς ἐποχῆς. Δὲν θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ ἀγνοήσει καὶ τὴν ἐμφάνιση τοῦ πρώτου χριστιανικοῦ ὁδοιπορικοῦ, ποὺ εἶναι ἔργο τοῦ ἔτους 333 καὶ ἀποτελεῖ περιγραφὴ προσκυνηματικοῦ ταξιδιοῦ ἀπὸ τὸ Μπορντῶ τῆς Γαλλίας στὰ Ἱεροσόλυμα.

Στὴ ζωή, τὴ δράση καὶ τὸ συγγραφικὸ ἔργο τῶν μεγάλων πατερικῶν μορφῶν τοῦ Δ΄ αἰῶνα εἶναι, ὅπως ἄλλωστε θὰ ἀναμενόταν, ἀφιερωμένο τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ βιβλίου. Στοὺς Μ. Ἀθανάσιο, Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο Θεολόγο, Γρηγόριο Νύσσης καὶ Ἀμβρόσιο Μεδιολάνων ἀφιερώνονται 214 συνολικὰ ἀπὸ τὶς 770 σελίδες τοῦ τόμου, ἐνῷ ἀρκετὲς σελίδες ἀφιερώνονται στὸν Ἐπιφάνιο Σαλαμῖνος καὶ ἄλλους διακεκριμένους πατέρες τῆς ἐποχῆς. Παρὰ τὸ μεγάλο ἀριθμὸ ἀναφορῶν στὸν Ἱερὸ Χρυσόστομο, ἡ ἀπουσία εἰδικοῦ λήμματος γιὰ τὸ συγκεκριμένο κορυφαῖο συγγραφέα τῆς Ἐκκλησίας δημιουργεῖ εὔλογα ἐρωτηματικά. Ἡ ἀπάντηση σ’ αὐτὰ βρίσκεται, ἀσφαλῶς, στὴν προηγηθεῖσα ἔκδοση ἀπὸ τὸν ἴδιο συγγραφέα δίτομου ἔργου, στὸ ὁποῖο ἀσχολεῖται ἀποκλειστικὰ μὲ τὴ μεγάλη αὐτὴ προσωπικότητα τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ στὴ συμπερίληψή του στὸν πρόσφατα ἐκδοθέντα Γ τόμο τῆς Πατρολογίας. Δὲν παρουσιάζεται, ἀναλυτικά, ἐπίσης, ὁ βίος καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἱεροῦ Αὐγουστίνου ἀφοῦ, ὅπως εἶναι γνωστό, τὸ μεγαλύτερο διάστημα τῆς συγγραφικῆς δράσης τοῦ συμπίπτει μὲ τὶς τρεῖς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 5ου αἰῶνα.

Ἡ καταγραφὴ καὶ παρουσίαση τόσο μεγάλου ὄγκου πληροφοριῶν, σχετικῶν πρὸς τὴ ζωὴ καὶ δράση τῶν μεγάλων θεολογικῶν φυσιογνωμιῶν τοῦ Δ΄ αἰῶνα, ἀποτελεῖ ἀπὸ μόνη της οὐσιαστικὴ συμβολὴ στὴ θεολογικὴ ἐπιστήμη. Ἡ ἰδιάζουσα, ὡστόσο καὶ συνάμα ἡ μεγαλύτερη προσφορὰ τοῦ καθηγητῆ Στυλιανοῦ Παπαδόπουλου, μέσα ἀπὸ τὴν ἔκδοση καὶ κυκλοφορία αὐτοῦ του τόμου, βρίσκεται στὶς σαφεῖς καὶ μὲ κριτικὸ πνεῦμα προσεγγίσεις του σὲ πρόσωπα καὶ γεγονότα, στὶς εὔστοχες ἀπὸ ὀρθόδοξη ἄποψη, περιεκτικὲς καὶ εὔληπτες ἀναλύσεις  θεολογικῶν ὅρων καὶ κειμένων καὶ κυρίως στὴ χάραξη συγκεκριμένων γραμμῶν σὲ σχέση πρὸς τὴ μελέτη καὶ ἀξιολόγηση τῶν πατερικῶν κειμένων καὶ τῶν συγγραφέων τους. Πρὸς ἐπίρρωση τῶν προαναφερθέντων παραθέτουμε περιληπτικὰ  καὶ ὑπὸ τύπο παραδείγματος  τὸ περὶ Μεγάλου Ἀθανασίου τμῆμα τοῦ περιεχομένου τοῦ ἔργου:

Ἡ παρουσίαση ἀρχίζει μὲ σαφῆ δήλωση τοῦ συγγραφέα ὅτι «ὁ Ἀθανάσιος Ἀλεξανδρείας ὑπῆρξε ἡ μεγαλύτερη φυσιογνωμία τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας» καὶ αὐτὸς «ποὺ θεμελίωσε θεολογικὰ καὶ ὁριστικὰ τὴν ὀρθόδοξη τριαδολογία». Στὴ συνέχεια παρουσιάζεται ἡ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου, μέσα ἀπὸ τὴν παράθεση αὐτούσιων ἀποσπασμάτων ἀπὸ τὰ ἔργα του καὶ σὲ μικρὰ κεφάλαια, ποὺ στεγάζονται κάτω ἀπὸ εὐρηματικὲς καὶ προσδιοριστικὲς  ἐπικεφαλίδες. Τέτοιες εἶναι: Ὁ ἄνθρωπος «γέγονεν εἰς τὸ ὁρᾶν τὸν Θεόν», Ἐπιστροφὴ τοῦ ἀνθρώπου στὸ μὴ ὄν, στὸ μηδὲν (πτώση), ὁ Λόγος ἐνηνθρώπησεν ἶνα ἠμεῖς θεοποιηθῶμεν, Φύσει γέννησις – Φύσει Υἱός, Τὸ ὁμοούσιον, Τὰ ἰδιώματα τῆς θείας καὶ τῆς ἀνθρώπινης φύσεως διασῴζονται. Ἀναλυτικοῦ σχολιασμοῦ τυγχάνει ἡ συμβολὴ τοῦ Ἀθανασίου στὴ σύγκληση καὶ ἀπόφαση τῆς Ἃ΄Οἰκουμενικῆς Συνόδου, καθὼς καὶ ἡ στάση τοῦ ἀπέναντι στὴν κοσμικὴ ἐξουσία. Ἡ σθεναρὴ αὐτὴ στάση καὶ τὰ δεινὰ τὰ ὁποῖα ὑπέστη ἐξαιτίας της, παρουσιάζονται ἀνάγλυφα σὲ εἰδικὸ κεφάλαιο, ποὺ ἐπιγράφεται «Βίος», ἐνῷ τὸ πλούσιο συγγραφικό του ἔργο περιλαμβάνεται στὸ κεφάλαιο μὲ τίτλο «΄Ἔργα». Τὰ ἔργα αὐτὰ παρουσιάζονται κατὰ συστηματικὸ τρόπο κατὰ κατηγορία καὶ τὸ καθένα ἀπὸ αὐτὰ συνοδεύεται ἀπὸ σύντομο ἢ ἐκτενέστερο ὑπόμνημα. Ἡ πλούσια βιβλιογραφία, μὲ τὴν ὁποία κατακλείεται τὸ λῆμμα, παρατίθεται ἐπίσης συστηματικά, κατὰ κατηγορία περιεχομένου.

Ὁλοκληρώνοντας τὴν παρουσίαση τοῦ Β΄τόμου τῆς Πατρολογίας ἐπιθυμῶ ἁπλὰ νὰ τονίσω ὅτι τὸ ὀγκῶδες καὶ συνάμα εὔχρηστο αὐτὸ ἔργο, ἀποτελεῖ βιβλίο ἀναφορᾶς καὶ συμβολὴ στὴ θεολογικὴ ἔρευνα. Στὸ συγγραφέα τοῦ εὔχομαι καὶ εἰς ἄλλα μὲ ὑγεία. Εὐχαριστῶ τοὺς διοργανωτὲς γιὰ τὴν εὐκαιρία πού μου δόθηκε καὶ ὅλους γιὰ τὴν προσοχή σας.