Παρουσίαση τοῦ Α΄ τόμου τῆς Πατρολογίας τοῦ Καθηγητοῦ Στυλιανοῦ Παπαδόπουλου ἀπὸ τὸν Σταῦρο Σ. Φωτίου

ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Γ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ,

ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑ, ΤΟΜΟΣ Α’, AΘΗΝΑΙ 1976*

Σταῦρος Σ. Φωτίου

Ἄν. Καθηγητὴς Πανεπιστημίου Κύπρου

Ὁ Χριστὸς κομίζει στοὺς ἀνθρώπους ἕναν καινούργιο τρόπο ζωῆς: τὴν ἁρμονικὴ κοινωνία τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεὸ καί, κατ’ ἐπέκταση, μὲ τὸν ἑαυτό του, τὸ συνάνθρωπό του καὶ τὴ φύση. Ὁ Θεὸς εἶναι κοινωνία ἀγάπης καὶ ἐλευθερίας, ὁ συνάνθρωπος φίλος καὶ ἀδελφός, ἡ φύση μέγας οἶκος: ἰδοὺ οἱ ἑρμηνευτικὲς ἐξισώσεις τῆς ζωῆς.

Οἱ ἄνθρωποι ποὺ ἀγωνίζονται νὰ βιώσουν αὐτὴ τὴ νέα ἱεράρχηση ἀναγκῶν σχηματίζουν τὴν Ἐκκλησία. Χρέος τῆς Ἐκκλησίας στὸν κόσμο εἶναι νὰ δίνει μαρτυρία τοῦ τρόπου ζωῆς της, νὰ καταθέτει τὴν ἀντίληψή της γιὰ τὰ καίρια καὶ μέγιστά του βίου. Ἐπιπλέον, νὰ ἀντιμετωπίζει σωστὰ τὶς αἱρέσεις, τὶς ἐσφαλμένες δηλαδὴ ἀντιλήψεις γιὰ τὴ ζωή. Καθῆκον τῆς Ἐκκλησίας εἶναι νὰ διακρίνει τὸ ἀληθὲς ἀπὸ τὸ ψευδές, τὸ καθολικὸ ἀπὸ τὸ μερικό, τὸ πρῶτο ἀπὸ τὸ δεύτερο. Τὸ λειτούργημα αὐτὸ ἐπιτελοῦν οἱ ὀνομαζόμενοι πατέρες καὶ διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας. Πρόκειται γιὰ ἐκεῖνα τὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας ποὺ ἔχουν τὸ χάρισμα τῆς διδαχῆς. Ἐνῷ ὅλοι οἱ πιστοὶ ὀφείλουν νὰ βιώνουν τὴν ἀλήθεια, μόνο κάποιοι ἀπὸ αὐτοὺς μποροῦν νὰ ἐκφράσουν τὴν ἀλήθεια αὐτὴ μὲ ὀρθὸ καὶ κατάλληλο τρόπο.

Αὐτοὺς τοὺς πατέρες καὶ διδάσκαλους τῶν τριῶν πρώτων αἰώνων παρουσιάζει στὸν Ἃ/ τόμο τῆς Πατρολογίας τοῦ ὁ Καθηγητὴς Στυλιανὸς Παπαδόπουλος. Πρόκειται γιὰ βιβλίο 502 σελίδων τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε στὴν Ἀθῆνα τὸ 1976. Ἔκτοτε γνώρισε ἀρκετὲς ἐπανεκδόσεις. Ὁ Καθηγητὴς Παπαδόπουλος παρουσιάζει τὸ ὑλικό του σὲ τρία μέρη. Στὸ πρῶτο μέρος προσφέρει ἐκτενῆ εἰσαγωγὴ στὴν ὁποία ἀναλύει ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν πατρολογία. Στὸ δεύτερο μέρος παρουσιάζει τοὺς πατέρες καὶ διδάσκαλους τοῦ δεύτερου αἰῶνα καὶ στὸ τρίτο μέρος τοὺς πατέρες καὶ διδάσκαλους τοῦ τρίτου αἰῶνα. Γιὰ κάθε πρόσωπο προτάσσονται πληροφορίες ποὺ τὸ ἐντάσσουν στὸν ἱστορικὸ καὶ κοινωνικό του περίγυρο, ἀκολουθεῖ παρουσίαση καὶ ἀνάλυση τῆς θεολογικῆς προσφορᾶς του καὶ ἕπεται βιβλιογραφία. Ἡ αἰσθητική του βιβλίου ὑπηρετεῖ ἄριστα αὐτὴ τὴ διάταξη. Ἐπιπλέον ἡ γλῶσσα τοῦ συγγραφέα δημιουργεῖ ἔντονη τὴν αἴσθηση συνομιλίας μὲ ζωντανὰ πρόσωπα. Πρόκειται γιὰ μία ἀκόμη ἀπόδειξη τῆς ἀγάπης τοῦ συγγραφέα γιὰ ὅσους παρουσιάζει ἀλλὰ καὶ τὴ μέριμνά του γιὰ τὸν ἀναγνώστη.

Κάποιος, καλόπιστα, θὰ μποροῦσε νὰ ρωτήσει: Μήπως ὅταν μιλᾶμε γιὰ βιβλία πατρολογίας μιλᾶμε γιὰ θρησκευτικὲς ἐγκυκλοπαίδειες στὶς ὁποῖες ἁπλῶς τὰ λήμματα ἀντὶ νὰ παρατίθενται μὲ ἀλφαβητικὴ σειρὰ παρατίθενται μὲ χρονολογική; Μήπως πρόκειται γιὰ βιβλία ποῦ ἐνδιαφέρουν μόνο τοὺς ἐπαγγελματίες θεολόγους; Καὶ ἐντέλει, ὁ μὴ εἰδικὸς ἀναγνώστης τί ἔχει νὰ ὠφεληθεῖ ἀπὸ τέτοιου εἴδους βιβλία; Ἡ Πατρολογία τοῦ Καθηγητῆ Παπαδόπουλου ἀπαντᾷ μὲ ἀπόλυτη ἐπιτυχία στοὺς ἀνωτέρω ἐνδοιασμούς. Ἡ Πατρολογία του δὲν ἀποτελεῖ ἁπλὸ κατάλογο προσώπων καὶ πληροφοριῶν ἀλλὰ ἐκφέρει τὴν ἀγῶνα καὶ τὴν ἀγωνία τῆς Ἐκκλησίας νὰ μορφώσει καὶ νὰ μεταμορφώσει τὸν κόσμο. Πρόκειται γιὰ παρουσίαση τοῦ διαλόγου τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὴν ἑκάστοτε ἐποχή, δηλαδὴ μὲ τὰ μεγάλα ὑπαρξιακὰ προβλήματα τῶν ἀνθρώπων. Ἔτσι, κάτ? ἀρχή, στὸ διάλογό της μὲ τὸν κόσμο ἡ Ἐκκλησία ἀγωνίζεται νὰ ὑπερβεῖ τὸν κίνδυνο τοῦ σεκταρισμοῦ. Σεκταρισμὸς εἶναι ἡ Ἐκκλησία νὰ κλεισθεῖ στὸν ἑαυτό της, νὰ γίνει μία ὁμάδα θρησκόληπτων καὶ φανατικῶν, ποὺ ἀρνοῦνται νὰ διαλεχθοῦν μὲ τοὺς ἄλλους καὶ τὸ σήμερα. Ἀποτέλεσμα νὰ βρίσκονται στὸ περιθώριο τῆς κοινωνίας, κατακρίνοντας τὸν κόσμο καὶ ἀγαλιαζόμενοι γιὰ τὴν ἐπερχόμενη καταστροφὴ τοῦ τὴν ὁποία συνεχῶς προφητεύουν. Ἀντίθετος κίνδυνος γιὰ τὴν Ἐκκλησία στὸ διάλογό της μὲ τὸν κόσμο εἶναι ἡ ἐκκοσμίκευση. Ἐδῶ ἡ Ἐκκλησία χάνει τὴν αὐτοσυνειδησία της, υἱοθετεῖ τὰ κριτήρια τοῦ κόσμου καὶ ἐκπίπτει σὲ ἕνα ἀκόμη κοινωνικὸ θεσμὸ ποὺ ἁπλῶς ἱκανοποιεῖ τὶς λεγόμενες θρησκευτικὲς ἀνάγκες τοῦ λαοῦ. Ὁ Καθηγητὴς Παπαδόπουλος δείχνει τὸν ἀγῶνα τῶν πατέρων νὰ φυλαχθοῦν ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς δύο κινδύνους, ὥστε νὰ καταθέσουν ἐνώπιον τῶν ἀνθρώπων τὴν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ.

Συνεπῶς ὁ Καθηγητὴς Παπαδόπουλος φανερώνει τὸ διάλογο τῶν πατέρων γιὰ τὸ φωτισμὸ τῶν μεγάλων ὑπαρξιακῶν ἐρωτημάτων: Τί εἶναι ὁ Θεός, ὁ ἄνθρωπος, ὁ κόσμος; Τί εἶναι ἡ ζωή, ὁ ἔρωτας, ἡ ἀγάπη; Μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νὰ ὑπερβεῖ τὴ φθορὰ καὶ τὸ θάνατο; Σὲ τοῦτα τὰ αἰώνια ἐρωτήματα τῶν ἀνθρώπων, οἱ πατέρες κατέθεσαν τὴν πίστη τῆς Ἐκκλησίας ὡς συγκεκριμένο τρόπο ζωῆς, καλώντας τὸν καθένα νὰ τὸν βιώσει, καὶ συνεπῶς νὰ ἐπαληθεύσει προσωπικὰ τὸ ἀληθὲς ἢ ὄχι τοῦ πράγματος.

Ἔτσι, ἀπέναντι στὶς ἀντιλήψεις τῶν φυσικῶν θρησκειῶν γιὰ ἕνα Θεὸ τρομοκράτη, χωροφύλακα τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γής, οἱ πατέρες παρουσίασαν τὸν Θεὸ τῆς ἀγάπης καὶ τῆς ἐλευθερίας. Ἀπέναντι στὸν ἀδιάφορο γιὰ τοὺς ἀνθρώπους καὶ μακάριο στὴν ἀπομόνωσή του Θεὸ τῆς φιλοσοφίας, πρόβαλαν τὸν Θεὸ τῆς ἐνανθρώπισης καὶ τῆς φιλανθρωπίας. Ἀπέναντι στὶς δυαλιστικὲς φιλοσοφίες ἐπέμειναν ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ψυχοσωματικὴ ἑνότητα, συνεπῶς ὁλόκληρος ὁ ἄνθρωπος καὶ ὄχι μόνο ἡ ψυχὴ τοῦ εἶναι κεκλημένος στὴ σωτηρία. Ἀπέναντι στὶς κοινωνικὲς ἰδεολογίες τοῦ ἀτομικισμοῦ καὶ τῆς μαζοποίησης ἔδειξαν ὅτι ἄνθρωπος καὶ συνάνθρωπος δὲν εἶναι ἀντίπαλοι καὶ ἐχθροὶ ἀλλὰ ἕτεροι ἑταῖροι. Ἀπέναντι στὶς παγανιστικὲς ἀντιλήψεις ὅτι τὴ φύση κυβερνοῦν τὰ ἄστρα καὶ πονηρὲς δυνάμεις ἔδειξαν ὅτι ἡ φύση εἶναι δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, συνεπῶς ἡ σχέση ἀνθρώπου καὶ φύσης δὲν εἶναι χρηστικὴ καὶ ὠφελιμιστικὴ ἀλλὰ λειτουργικὴ καὶ μεθεκτική.

Ὁ Καθηγητὴς Παπαδόπουλος προσφέρει τὰ μέγιστα στὸν ἀναγνώστη γιατί τὸν βοηθᾷ νὰ κατανοήσει ὅτι ὅλη ἡ πατερικὴ παράδοση εἶναι ἀγῶνας γιὰ τὴν κατάδειξη τῆς ὑπαρξιακῆς σημασίας τῶν δύο μεγάλων δογμάτων: τοῦ τριαδικοῦ καὶ τοῦ χριστολογικοῦ. Σὲ αὐτὰ τὰ δύο δόγματα συγκεφαλαιώνεται ὁλόκληρη ἡ χριστιανικὴ διδασκαλία. Ὅταν λέμε δόγματα δὲν ἐννοοῦμε πράγματα ἀφηρημένα καὶ μεταφυσικά, ἄσχετα μὲ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴ ζωή, ποὺ ἁπλῶς τὰ δεχόμαστε γιὰ νὰ εἴμαστε ὑποτίθεται καλοὶ Χριστιανοί. Ὄχι, τὰ δόγματα τῆς Ἐκκλησίας συνοψίζουν τὴν ἐμπειρία της γιὰ τὰ καίρια της ζωῆς. Ἔτσι, ὁ Καθηγητὴς βοηθᾷ τὸν ἐπαρκῆ ἀναγνώστη νὰ κατανοήσει τί σημαίνει τὸ τριαδικό του Θεοῦ: Ἂν ὁ Θεὸς ἦταν ἕνα μόνο πρόσωπο δὲν θὰ ἦταν ἀγάπη. Μὲ ἕνα μόνο πρόσωπο ὑπάρχει ἀτομικισμός, μοναξιά, συσπείρωση στὸν ἐγωκεντρισμὸ καὶ ἀδιαφορία γιὰ τὸν ἄλλο. Ἂν ὁ Θεὸς ἦταν δύο πρόσωπα θὰ κινδύνευε ἀπὸ τὴν ἀποκλειστικότητα, νὰ ἀγαπᾷς δηλαδὴ αὐτὸν ποὺ σὲ ἀγαπᾷ. Τότε ἡ ἀγάπη θὰ κινδύνευε νὰ ἐκπέσει σὲ ἕνα δίφθογγο ἐγωισμὸ ποὺ ἀδιαφορεῖ γιὰ τὸν τρίτο. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι κοινωνία τριῶν προσώπων φανερώνει ὅτι ἡ αὐθεντικὴ ἀγάπη εἶναι ὑπέρβαση τῆς μονάδας, δηλαδὴ τῆς κλειστότητας, εἶναι ὑπέρβαση τῆς δυάδας, δηλαδὴ τῆς ἀποκλειστικότητας, καὶ ἄνοιγμα πρὸς τοὺς πάντες. Στὴν Ἁγία Τριάδα τὸ ἐγώ, τὸ ἐσύ, ὁ ἄλλος συγκατοικοῦν στὸ ἐμεῖς. Ὁ ἕνας μὲ τὸν ἄλλο, διὰ τοῦ ἄλλου, γιὰ τὸν ἄλλο. Κάθε πρόσωπο εἶναι μοναδικὸ καὶ ἀνεπανάληπτο καὶ ταυτόχρονα βρίσκεται σὲ πλήρη ἑνότητα μὲ τὰ ἄλλα. Αὐτὸ εἶναι τὸ πρότυπο κοινωνίας ποὺ ἡ Ἐκκλησία προβάλλει καὶ γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα. Κάθε ἄνθρωπος καλεῖται νὰ ὑπερβεῖ τὸν ἐγωισμό του καὶ κάθε σχέση ἀποκλειστικὴ καὶ νὰ κοινωνήσει μὲ τοὺς πάντες. Ζητούμενο μία παγκόσμια ἀδελφικὴ κοινότητα, στὴν ὁποία ἡ ἑνότητα δὲν συγχύζει καὶ ἡ διαφορὰ δὲν διαιρεῖ.

Ὁ Καθηγητὴς Παπαδόπουλος μᾶς παρουσιάζει ἀκόμη, τὸν ἀγῶνα τῶν πατέρων γιὰ τὴ δημιουργία αὐτῆς τῆς κοινωνίας. Ἰδοὺ γιατί οἱ πατέρες ἀσχολοῦνται μὲ τὴν οἰκονομία, τὴν πολιτική, τὴν ἐργασία, τὸ γάμο, τὴν ἀγωγή. Γιατί κάθε πτυχὴ τῆς ζωῆς ὀφείλει νὰ ὑπηρετεῖ καὶ νὰ θεραπεύει συγκεκριμένες ἀνάγκες συγκεκριμένων ἀνθρώπων, ἐδῶ καὶ τώρα, πάντα καὶ παντοῦ.

Ἀλλὰ ἂς ὑποθέσουμε ὅτι ἔχει πραγματωθεῖ αὐτὴ ἡ κοινωνία, ὅτι ὅλοι οἱ θεσμοὶ λειτουργοῦν ἄψογα, ὅτι οἱ ἄνθρωποι ἔχουν λύσει τὸ λεγόμενο κοινωνικὸ πρόβλημα. Ὑπάρχει ὅμως τὸ πρόβλημα τοῦ θανάτου. Ἂν ὁ θάνατος δὲν μπορεῖ νὰ νικηθεῖ τότε ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα τραγικὸ ὂν σὲ ἕνα μάταιο κόσμο. Ἐδῶ οἱ πατέρες προβάλλουν τὸ χριστολογικὸ δόγμα, τὴν ὑπαρξιακὴ δηλαδὴ σημασία τῆς κοινωνίας τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό. Στὴν κοινωνία αὐτὴ ὁ ἄνθρωπος κερδίζει κατὰ χάρη τὴν ἀθανασία, μπορεῖ νὰ ζεῖ αἰωνίως. Ἀσφαλῶς ὄχι σὲ μία ἀτομικιστικὴ κατάσταση δίκην φαντάσματος ἀλλὰ σὲ ἁρμονικὴ σχέση μὲ τοὺς πάντες. Πρόκειται γιὰ τὴν ὑπαρξιακὴ ἐκείνη κατάσταση στὴν ὁποία ὁ χρόνος καὶ ὁ χῶρος δὲν χωρίζουν πλέον τοὺς ἀνθρώπους ἀλλὰ οἱ ἄνθρωποι μποροῦν νὰ κοινωνοῦν ἐρήμην κάθε μορφῆς φθορᾶς.

Σὲ τελικὴ ἀνάλυση ὁ Καθηγητὴς Παπαδόπουλος μὲ τὴν Πατρολογία τοῦ μᾶς θυμίζει ὅτι ὁ ἄνθρωπος σῴζεται μὲ τὴ δημιουργία καὶ καλλιέργεια βαθειῶν ὑπαρξιακῶν δεσμῶν, ὅτι χωρὶς ἐλευθερία καὶ ἀγάπη ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνας ἄταφος νεκρός. Συνεπῶς πατρολογία δὲν εἶναι ἡ ἁπλὴ παράθεση ἱστορικῶν προσώπων καὶ γεγονότων ἀλλὰ ἡ παρουσίαση τοῦ ἀγῶνα τῶν ἀνθρώπων γιὰ τὰ μέγιστα. Στὴ σελίδα 76 τοῦ βιβλίου ὁ Καθηγητὴς σημειώνει ὅτι ὅπως οἱ τραγῳδοὶ ἀναδεικνύουν τὴν ὀντολογία τῆς κλασικῆς Ἑλλάδας, ἔτσι, τηρουμένων τῶν διαφορῶν, οἱ πατέρες ἀναδεικνύουν τὴν ὀντολογία τῆς Ἐκκλησίας. Ὅπως οὐδεὶς μπορεῖ νὰ κατανοήσει τὸν Ἑλληνισμὸ χωρὶς γνώση τῶν τραγῳδῶν, ἔτσι οὐδεὶς μπορεῖ νὰ κατανοήσει τὸν Χριστιανισμὸ ἐρήμην τῶν πατέρων. Χωρὶς τὴν οἰκείωση μὲ τοὺς πατέρες κινδυνεύουμε ἀπὸ τὴν ἀλλοτρίωση καὶ τὴν ἀποξένωση, τὴ λήθη τοῦ ὑπαρξιακοῦ μας προορισμοῦ. Στὸν Καθηγητὴ Στυλιανὸ Παπαδόπουλο ὀφείλουμε χάριτες καὶ εὐχαριστίες γιατί μὲ τὸ ἔργο τοῦ μᾶς θυμίζει αὐτὸν τὸν προορισμό, τὴ μετάβαση δηλαδὴ ἀπὸ τὴ φιλαυτία στὴ φιλαλληλία, ἀπὸ τὴν ἀνάγκη στὴν ἐλευθερία, ἀπὸ τὸ θάνατο στὴ ζωή.

*Εἰσήγηση στὴν παρουσίαση τῶν τριῶν τόμων τῆς Πατρολογίας τοῦ Καθηγητῆ Στυλιανοῦ Παπαδόπουλου ποὺ ὀργάνωσε ἡ Ἱερὰ Ἀρχιεπισκοπὴ Κύπρου στὶς 3 Φεβρουαρίου 2011 στὴ Λευκωσία.