Επιμνημόσυνος Λόγος για τον μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο Β΄ (Τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο, 17 Δεκεμβρίου 2022)
Του Μητροπολίτου Πάφου Γεωργίου
Καὶ ἐνεταφίασαν οἱ ἐνταφιασταὶ τὸν Ἰσραήλ. Καὶ ἐπλήρωσαν αὐτοῦ τεσσαράκοντα ἡμέρας· οὕτω γὰρ καταριθμοῦνται αἱ ἡμέραι τῆς ταφῆς (Γεν. 50, 1-3).
Σε σαράντα μέρες περιγράφει η Παλαιά Διαθήκη το πένθος για τον θάνατο του πατριάρχη Ιακώβ του γενάρχη των Εβραίων. Ο πόνος μετά την χρονική αυτή περίοδο αρχίζει να συνηθίζεται· η απουσία να συνειδητοποιείται· η συνέχιση της πορείας να γίνεται πιο επιτακτική.
Κι εμείς αφού ενταφιάσαμε τον πνευματικό μας πατέρα και καθοδηγητή, αφού κλαύσαμε ο καθένας κατά το μέτρο της ευγνωμοσύνης που τρέφαμε προς αυτόν, τελούμε σήμερα το τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνό του, επαναφέροντας καθαρά στη μνήμη μας το έργο και την προσφορά του.
Σ’ έναν επιμνημόσυνο λόγο επιδιώκουν, συνήθως, να απολογηθούν στον εγκωμιαζόμενο για όσα παράλειψαν να κάνουν, ή και όσα απαράδεκτα έκαναν ή για το πώς συμπεριφέρθηκαν σ’ αυτόν όσο ζούσε. Αισθάνονται τύψεις και θέλουν να εξιλεωθούν εκφράζοντας, τάχα, τη συμπαράστασή τους προς αυτόν.
Τη συμπαράσταση από εμάς την είχε, βέβαια, και όσο ζούσε ο μακαριστός. Τώρα που μετατέθηκε στην άλλη ζωή, εκείνο που θέλει, τη διάρκεια, δεν είμαστε εμείς που θα του την εξασφαλίσουμε, αλλά το έργο του και ο μεγάλος, ο αδυσώπητος κριτής, ο χρόνος.
Φεύγοντας από την ζωή, άφησε πίσω του, για όσους τον γνώρισαν πραγματικά, ένα κενό φιλίας, ανιδιοτέλειας και προσφοράς. Άφησε, όμως, και μνήμες πολλές. Μνήμες στοργής, πηγαίας έκφρασης και ανεπιτήδευτης φωνής για θέματα όχι μόνο θρησκευτικά, αλλά και κοινωνικά, πολιτικά, πολιτισμικά καθώς και προσωπικής φροντίδας για τον καθένα.
Θα προσπαθήσω στα πλαίσια του δυνατού, στην πλήρη συγκινήσεως αυτή μέρα, να κάνω μια νηφάλια ανασκόπηση των κυριότερων πτυχών του έργου του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Β΄.
Η βιοπάλη στην οποία ρίχτηκε από νωρίς λόγω της εκ πατρός απορφάνισής του και οι ποικίλες δυσκολίες που συνάντησε, σμίλεψαν το χαρακτήρα του και καλλιέργησαν κατάλληλα την ψυχή του. Δημιούργησαν το υπέδαφος πάνω στο οποίο βλάστησαν και καλλιεργήθηκαν τα μυρίπνοα άνθη του εξαίρετου ήθους του.
Ο Απ.Παύλος διδάσκει ότι η ποικιλία των χαρισμάτων δίδεται «ενί εκάστω κατά το μέτρον της δωρεάς του Χριστού»(Εφ.δ΄7). Η ποικιλία και η ένταση των χαρισμάτων που δόθηκαν από τον Θεό στον μακαριστό, μαζί με την καλλιέργεια που έτυχαν απ’αυτόν, του χάρισαν μιαν ιδιαίτερη θέση στη χορεία των Προκαθημένων που εκλέησαν τον Αρχιεπισκοπικό Θρόνο της Κύπρου, αφήνοντας έντονο το στίγμα της προσωπικότητάς του σ’όλους τους τομείς.
Όσοι ευτυχήσαμε να τον είχαμε προϊστάμενο, ομολογούμε πως κοντά του νιώθαμε πάντα πλατυχωρία και άνεση∙ ουδέποτε απωθητική στενότητα. Και πάντα διδασκόμασταν απλόχερα από αυτόν.
Χαρακτηριστικό του ήταν πως δεν δίδασκε με λόγια την αρετή∙ την έδειχνε με το παράδειγμά του, πολύ πετυχημένα. Γιατί, όντως, δεν χρειάζεται «κάλαμος οξυπρεπής» για να μεταδοθεί το βιούμενο. Αυτός μάς δίδαξε ευσέβεια διότι την είχε ο ίδιος βαθύτατα μέσα του. Μάς δίδαξε ήθος διότι το διατηρούσε πάντοτε άψογο. Μάς δίδαξε ευπρέπεια διότι την είχε έμφυτη. Μάς δίδαξε ανδρεία γιατί αυτή τον διέκρινε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Παρόλο που η εκλογή του στον Μητροπολιτικό Θρόνο της Πάφου τον βρήκε σε ηλικία μόλις 37 ετών, το ύψος στο οποίο ανήλθε δεν του προκάλεσε ίλιγγο εγωισμού. Συναισθανόταν πλήρως ότι «θνητά χρη τον θνητόν φρονείν» , όπως έλεγε κι ο Αριστοτέλης. Γιατί μπορεί το να ηγείται κάποιος του λαού να είναι άκρως τιμητικό , όμως «ουχ εαυτώ τις λαμβάνει την τιμήν, αλλά καλούμενος υπό του Θεού». (Εβρ. 5,4 ). Η ηγεσία είναι χάρισμα που δίνεται από τον Θεό σε λίγους, για την υπηρεσία των πολλών.
Κι αναδείχθηκε, όντως, ένας ηγέτης με συναίσθηση του χρέους απέναντι και στην Εκκλησία και στην πατρίδα. Ένας ηγέτης ο οποίος ένιωθε ότι έφερε στους ώμους του το βάρος μιας πολύτιμης κληρονομιάς την οποία δεν μπορούσε, δεν έπρεπε, αλλ’ ούτε και ήθελε να προσβάλει.
Κορύφωση της πορείας του και σημαντικότερος σταθμός της ζωής του, ήταν χωρίς αμφιβολία, η άνοδός του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Ο αρχιεπισκοπικός θρόνος στην Κύπρο είναι το κέντρο στο οποίο συνέρχονται, σαν άλλες ακτίνες στην εστία ενός κατόπτρου, όλες οι προσδοκίες του Κυπριακού Ελληνισμού. Κι ο Αρχιεπίσκοπος γίνεται πυξίδα στην πορεία του λαού. Είναι ένδοξη αλλά και συνάμα τραγική η ιστορία του αρχιεπισκοπικού θρόνου. Κατέστη σύμβολο αγώνων αλλά και θυσίας . Εκπέμπει μηνύματα εγκαρτέρησης , καθίσταται εμπνευστής και οδηγός κάθε εθνικής προσπάθειας.
Αμέσως μετά την ανάρρησή του στον Αρχιεπισκοπικό θρόνο αισθάνθηκε βαρύτερες τις ευθύνες του τόσον απέναντι στην πατρίδα, που μπορεί μεν να είχε μικρό εύρος γης, είχε όμως μεγάλες διαστάσεις Ιστορίας, όσο και απέναντι στην Εκκλησία της, που μπορεί να είχε μικρό αριθμό πιστών αλλά διέθετε βάθος ήθους. Άκουε τον απόηχο των βηματισμών είκοσι αιώνων αποστόλων στην γην αυτή ως προσταγή προς δράση. Και όσο εξαρτάτο από τον ίδιο έδρασε.
Γνώριζε ότι η σπουδαιότητα και το μέγεθος μιας Εκκλησίας δεν μετρώνται ούτε από τη γεωγραφική της έκταση, ούτε από τον αριθμό των πιστών της, αλλά από το νέφος των μαρτύρων και των αγίων της, από το μέγεθος της μαρτυρίας της, από την ποιότητα των θεσμών και του διακονήματός της. Το νέφος των μαρτύρων και των αγίων τής Εκκλησίας της Κύπρου κανένας δεν μπορούσε να το αρνηθεί. Ούτε και την αποστολικότητά της. Και η μαρτυρία της αδιαμφισβήτητη. Παρούσα σ’όλες τις Οικουμενικές Συνόδους. Ποταμοί τα αίματα για τη διατήρηση της Ορθοδοξίας της απέναντι σε αλλόθρησκους και ετερόδοξους κατακτητές. Υστερούσε, όμως, στη διοικητική διάρθρωση και τους θεσμούς, από τα τέλη του 12ου αιώνα που οι Λατίνοι εξάρθρωσαν τη διοικητική οργάνωσή της, ορατό σημείο της αυτοκεφαλίας της. Και ένιωθε ο μακαριστός την ευθύνη του. Έτσι προχώρησε στο πρωτοποριακό μέτρο της δημιουργίας νέων Μητροπόλεων και Επισκοπών για καλύτερη διαποίμανση του λαού αλλά και για απόκτηση πλήρους Συνόδου Αυτοκεφάλου Εκκλησίας. Είναι τούτο προϋπόθεση για ανάκτηση της θέσης μας στη σειρά των Διπτύχων των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Αυτό και μόνο το μέτρο τού έδωσε ιδιαίτερη θέση στην Εκκλησιαστική μας Ιστορία.
Εκείνο, όμως, που καθιέρωσε τον αοίδιμο Αρχιεπίσκοπο μας στη συνείδηση του Κυπριακού λαού ήταν η θαρραλέα και ελληνοπρεπής τοποθέτησή του επί του εθνικού μας θέματος. Μια θέση αρχών που δεν τον εμπόδιζε να έρχεται συχνά αντιμέτωπος με ξένους και δικούς μας, δεδηλωμένους εχθρούς και κατ’επίφαση φίλους. Παρόλο ότι στον τόπο μας είναι συνυφασμένη η δράση της Εκκλησίας με τους εθνικούς αγώνες, ωστόσο κάποιοι εκπρόσωποί της έβαλαν μιαν ιδιαίτερη σφραγίδα στον τομέα αυτό. Και ο μακαριστός είχε να επιδείξει συμμετοχή, κατά την εφηβεία του, στον απελευθερωτικό μας αγώνα, στην πρώιμη νεότητα του στον αγώνα κατά της Τουρκοανταρσίας, αργότερα κατά του Πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής: και πάντα την έκφραση υπεύθυνης γνώμης, πολλάκις και αντίθετης προς τους κυβερνώντες, οποιοιδήποτε και αν ήταν αυτοί.
Είχε προσλάβει αφομοιωτικά την πείρα και το εθνικό πάθος των μεγάλων προκατόχων του: των Κυρίλλων, του Λεοντίου και των Μακαρίων και απεδείκνυε στην πράξη ότι από τότε που στην Κύπρο ακούστηκε το Ευαγγέλιο του Χριστού, τον πρώτο και καθοριστικό ρόλο στη ζωή της τον είχε η Εκκλησία της. Αποστολικά τα ίχνη της Εκκλησίας μας αλλά και Ελληνικά τα βήματα των προγόνων. Ποιον να’κουε πρώτα ο αείμνηστος; Τον Βαρνάβα, τον Παύλο, τον Ευαγόρα, τους αιώνες; Ελληνισμός και Χριστιανισμός πλέκονται αδιαχώριστα στον τόπο μας. Και ήταν διπλή η ευθύνη του Ποιμενάρχου. Αγώνας και για τον τόπο και για τη θρησκεία. Αν χαθεί ο τόπος, το έδαφος, πού θα στηριχθεί ο Χριστιανισμός;
Συνειδητοποιώντας πλήρως την τελική επιδίωξη της Τουρκίας, που δεν είναι άλλη από την πλήρη κατάληψη της Κύπρου, δεν σταματούσε καθημερινά να προειδοποιεί πως οι συνεχείς υποχωρήσεις δεν εξευμενίζουν τον κατακτητή και έπρεπε να σταματήσουν. Η επιδιωκόμενη λύση, προϊόν αδήριτης ανάγκης, έλεγε, έπρεπε, τουλάχιστον, να εξασφαλίζει την εθνική επιβίωσή μας, στη γη αυτή των πατέρων μας. Δεν παρέλειπε να ζητά επανακαθορισμό στόχων και επιδιώξεων αφού οι τόσες υποχωρήσεις μας δεν οδήγησαν στην επίτευξη υποφερτής λύσης.
Συνυφασμένο προς την μέριμνά του για το εθνικό μας θέμα ήταν και το συνεχές ενδιαφέρον του για την ελληνοχριστιανική παιδεία του τόπου, αφού αυτή διαμορφώνει τον χαρακτήρα και την ταυτότητά μας, μάς συνδέει με τις ρίζες και τους προγόνους μας.
Η παιδεία, χωρίς αμφιβολία, αποτελεί τη βάση της προόδου και της ευημερίας κάθε λαού και προσδιορίζει το εθνικό του μέλλον. Για τον λαό μας που πέρασε μιαν πολυαίωνη δουλεία, η ελληνική παιδεία αποτέλεσε το ανάχωμα για όλες τις πιέσεις και τις αφελληνιστικές προσπάθειες των διάφορων κατακτητών.
Ως ο μόνος οργανωμένος θεσμικός φορέας η Εκκλησία ανέλαβε, στους μακρούς αιώνες της δουλείας, και την ευθύνη της Παιδείας των υποδούλων. Τα, έστω και υποτυπώδη, στους αιώνες της Τουρκοκρατίας, σχολεία, ήταν έργα δικά της. Δάσκαλοι επίσης ήταν οι κληρικοί της. Μα και τα οργανωμένα, σε κατοπινό στάδιο σχολεία, όπως το Παγκύπριο Γυμνάσιο, από την Εκκλησία ιδρύθηκαν και στις εθνικές και θρησκευτικές αξίες στηρίκτηκε το εκπαιδευτικό τους σύστημα.
Ούτε και στις μέρες μας έλεγε ο μακαριστός προκαθήμενος μας, η Εκκλησία μπορεί να αδιαφορήσει για την προσφερόμενη παιδεία στον λαό μας. Από τη φύση της η Εκκλησία είναι προασπιστής των χριστιανικών και ελληνικών μας αξιών, που είναι ταυτόχρονα και πανανθρώπινες αξίες. Αυτές οι αξίες και η παιδεία, που στηρίζεται σ’ αυτές, πίστευε ο αοίδιμος ότι θα προστάτευαν τον λαό μας από την αφομοίωσή του από αριθμητικά πολυπληθέστερους και στρατιωτικά υπέρτερους λαούς. Πίστευε πως τέτοια παιδεία θα τον θωράκιζε απέναντι στην Τουρκική κατοχή. Και θεωρούσε ευθύνη του να μη χάσουμε αυτά που διαφυλάξαμε στα προηγούμενα οκτακόσια χρόνια σκλαβιάς: τη γλώσσα μας, τη θρησκεία μας, τις παραδόσεις μας.
Στα δημόσια σχολεία, για διάφορους λόγους, υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει πίεση για υποτίμηση τριών μαθημάτων: Των Θρησκευτικών, τα οποία παιδαγωγούν εις Χριστόν, της Ιστορίας η οποία συντηρεί την εθνική μνήμη και δρα αποτρεπτικά στην επανάληψη λαθών του παρελθόντος και της Γλώσσας, η οποία ενισχύει την εθνική αυτοσυνειδησία, αφού όπως λέει και ο Ελύτης, «όπου γλώσσα πατρίς».
Γι’ αυτό και ξεκίνησε ο αοίδιμος τη λειτουργία σχολείων υπό την άμεση ευθύνη και καθοδήγηση της Εκκλησίας, σύμφωνα, ασφαλώς, με τους νόμους και την έγκριση του Κράτους. Στα σχολεία αυτά θα ενισχύονταν τα πιο πάνω μαθήματα, χωρίς να παραβλέπονταν ή να υποτιμώντο και τα άλλα μαθήματα και η γενικότερη αγωγή των παιδιών. Λειτούργησε ξεκινώντας εκείνος, νηπιαγωγεία. Θα προχωρούσε σταδιακά σε δημοτικά, σε γυμνάσια και σε λύκεια. Να ευχηθούμε το έργο αυτό να ολοκληρώσει ο διάδοχός του, όποιος και αν είναι. Στα σχολεία της Εκκλησίας θα παρέχεται αγωγή με κέντρο τον άνθρωπο και όχι τις απλές απαιτήσεις της αγοράς για εργατικά χέρια κάποιων ειδικοτήτων, και θα ενισχύεται η θρησκευτική και εθνική αυτοσυνειδησία μας.
Κατά τον λόγο του Χριστού το δένδρον γνωρίζεται από τον καρπό του. Και είναι υπεσχημένο στη Γραφή: «Εί τινος το έργον μενεί ό επωκοδόμησε, μισθόν λήψεται»(Α΄Κορ.γ΄14). Είναι φανερόν ότι ο αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος ο Β΄ εποίησεν έργον και έδωσε καρπούς. «Εφύλαξε φυλακάς» ημέρας και νυκτός, στη λογική μάνδρα του Χριστού, διασφαλίζοντας τα λογικά πρόβατα εκ λύκων επιβούλων. Δεν παρέβλεψε ούτε για μια στιγμή το καθήκον του που συνίστατο εις το «πτερώσαι ψυχήν, αρπάσαι κόσμου και δούναι Θεώ» κατά τον Γρηγόριον τον Θεολόγον, αλλά και «αφυπνίσαι τον λαόν εκ του εθνικού ληθάργου, προασπίσαι τα της πατρίδος δίκαια και αγωνίσασθαι διά την απελευθέρωσιν αυτής».
Ολόθερμη είναι η προσευχή όλων μας όπως ο Θεός τον κατατάξει «ἐν σκηναῖς δικαίων». Όσο ζούσε στη γιορτή του, του ευχόμουν όπως ο Θεός τον αξιώσει να ηγηθεί της επανόδου του λαού του στις πατρογονικές του εστίες. Σήμερα τον παρακαλούμε να μεσιτεύσει στον Θεό να συντμήσει τον χρόνο της δοκιμασίας μας και να μας αξιώσει αυτής της χαράς. Πριν μεταβούμε εκεί, κατά την ποθητή ευλογημένη αυτή μέρα, θα πορευθούμε στον τάφο του. Και θα του αναγγείλουμε ότι «ήνυσται και τετέλεσται ο μέγας σκοπός. Θα μπορεί τότε να αναπαύεται εν ειρήνη.
Αιωνία του η μνήμη.
Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου
17 Δεκεμβρίου 2022.
