Ποια παγκοσμιοποίηση; (Του Σταύρου Σ. Φωτίου*)

Ο Νεωτερισμός προβάλλει μια επαρχιώτικη αντίληψη της οικουμένης: η Δύση είναι το ανώτερο στάδιο πολιτισμού της ανθρωπότητας μέσα σε μια γραμμική ανέλιξη της ιστορίας. Η δική της αλήθεια είναι η μοναδική, συνεπώς στη συνάντηση της Δύσης με οποιονδήποτε άλλο πολιτισμό μία μόνο επιλογή υπάρχει: η επιβολή της δυτικής αλήθειας, δηλαδή της νεωτερικής κοσμοθεωρίας. Εκ προοιμίου ο άλλος βρίσκεται σε προγενέστερο, κατώτερο στάδιο πολιτισμικής ανέλιξης, συνεπώς οφείλει να εξευρωπαϊσθεί, να υιοθετήσει τη νεωτερική εκδοχή του κόσμου, αν θέλει να εκσυγχρονισθεί. Μέσα από αυτή τη θεώρηση η Δύση διέβη την υφήλιο για να επιβάλει τον πολιτισμό της. Στις περισσότερες περιπτώσεις συντρίβοντας οτιδήποτε διαφορετικό, οποιαδήποτε άλλη εκδοχή της αλήθειας. Στην περίπτωση αυτή παγκοσμιοποίηση σημαίνει ολόκληρη η υφήλιος να ασπασθεί τον δυτικό επαρχιωτισμό.

Ο Μετανεωτερισμός, αντιδρώντας στην ιμπεριαλιστική ροπή του δυτικού κοσμοειδώλου, κατέληξε σε μια άλλη θεώρηση. Όλοι οι επαρχιωτισμοί έχουν αξία, διότι αποτελούν εκφράσεις διαφορετικών γεωγραφικών και άλλων παραγόντων. Ως εκ τούτου δεν είναι συγκρίσιμοι μεταξύ τους και κάθε προσπάθεια αξιολόγησής τους συνιστά ολοκληρωτισμό. Αποτέλεσμα της αντίληψης αυτής είναι ένας άκρατος σχετικισμός, σύμφωνα με τον οποίο κάθε διαφορά πρέπει να γίνεται σεβαστή, απλώς και μόνο διότι είναι διαφορά. Εδώ αναδεικνύεται ο πλουραλισμός. Ο καθένας έχει το δικαίωμα να ορίζει και να βιώνει τη δική του αλήθεια και ο άλλος είναι υποχρεωμένος να ανέχεται την αλήθειά του αυτή. Στην περίπτωση αυτή παγκοσμιοποίηση σημαίνει ο κόσμος να μείνει ένα σύνολο ακοινώνητων επαρχιωτισμών. Η διαφορά με τον Νεωτερισμό είναι ότι ο καθένας δικαιούται να έχει τον δικό του επαρχιωτισμό.

Και στις δύο περιπτώσεις η παγκοσμιοποίηση έχει ως άξονά της τον επαρχιωτισμό. Στον Νεωτερισμό έναν επαρχιωτισμό, στον Μετανεωτερισμό πολλούς επαρχιωτισμούς. Απουσιάζει, έτσι, ένα άλλο όραμα, στο οποίο κάθε τόπος μπορεί να εκφράσει και να συνεισφέρει στο όλο. Ως εκ τούτου αναφύεται το ερώτημα: μπορεί να υπάρξει μια άλλη παγκοσμιοποίηση, που χωρίς να αφανίζει το τοπικό να το καταξιώνει στο οικουμενικό; Μπορεί να υπάρξει ένα οικουμενικό όραμα ζωής στο οποίο οι ετερότητες να κοινωνούν και όχι να συγκρούονται ή να ιδιωτεύουν;

Η ορθόδοξη θεολογία απαντά καταφατικά. Πέραν της επιθετικής φοράς του Νεωτερισμού και της αμυντικής τάσης του Μετανεωτερισμού, υπάρχει η δυνατότητα αρμονικής συνύπαρξης τοπικού και οικουμενικού μέσα στην αλήθεια. Το τοπικό μπορεί να εκφράζει με τον δικό του τρόπο την αλήθεια, χωρίς όμως να θεωρεί ότι ο τρόπος αυτός είναι ο μοναδικός. Το οικουμενικό θυμίζει στο τοπικό ότι η ύπαρξή του καταφάσκεται μόνο όταν ανοίγεται στον άλλο, όταν διαλέγεται για να φανερωθεί η αλήθεια. Χωρίς το οικουμενικό το τοπικό εγκλωβίζεται στον τοπικισμό, τον επαρχιωτισμό, τον εθνικισμό. Χωρίς το τοπικό το οικουμενικό χάνεται στο μαζικό, τον γαιοπολιτισμό, τον διεθνικισμό. Έτσι, το τοπικό θυμίζει στην οικουμένη ότι η αλήθεια δεν είναι ανυπόστατη· το οικουμενικό θυμίζει στο τοπικό ότι η αλήθεια δεν είναι ανούσια.

Συνεπώς η Εκκλησία καταθέτει ενώπιον της ελευθερίας των ανθρώπων το δικό της όραμα για την παγκοσμιοποίηση. Πρόκειται για την παγκοσμιοποίηση της φιλαλληλίας, η οποία βρίσκεται στους αντίποδες της παγκοσμιοποίησης της φιλαυτίας. Εδώ οτιδήποτε αληθινό είναι ταυτόχρονα τοπικό και παγκόσμιο. Άνθρωποι, έθνη, λαοί, οφείλουν να προάγουν την πανανθρώπινη ενότητα. Υπαρξιακή στοχοθεσία είναι η εμπειρία του Υπερβατικού· το μοναδικό και απαρομοίαστο κάθε προσώπου· η αυθυπέρβαση και η διάνοιξη στον συνάνθρωπο· η λειτουργική σχέση με τη φύση. Η σύζευξη ελευθερίας και αγάπης, διαφοράς και ενότητας, είναι ο μόνος δρόμος προς την παγκόσμια δικαιοσύνη, την καθολική αλληλεγγύη.

Η παγκοσμιοποίηση του λάιφ στάιλ, του αμοραλισμού και της κτητικότητας, η κατανάλωση ανθρώπων και προϊόντων, η αγοραπωλησία των πάντων, πρέπει να αντικατασταθεί από την παγκοσμιοποίηση της δοτικής ύπαρξης, της ευθύνης για τον συνάνθρωπο, της καθολικής συνείδησης. Αν σε κάποιους η παγκοσμιοποίηση του συνανθρώπινου ανθρώπου φαντάζει ονειρική, σε κάποιους άλλους η παγκοσμιοποίηση του ναρκισσιστικού εαυτού είναι εφιαλτική.

*Ο Σταύρος Σ. Φωτίου είναι καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου.