Άγιος Μάμας Μόρφου: Όλη η ιστορία ενός σημαντικού Ναού της Κύπρου

«Ο ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΑΜΑΝΤΟΣ ΣΤΗ ΜΟΡΦΟΥ». Πρόκειται για ολοκληρωμένο οδηγό – βιβλίο, μια άρτια έκδοση της Μητρόπολης Μόρφου. Συγγραφέας της είναι ο αρχαιολόγος-βυζαντινολόγος Δρ Χριστόδουλος Α. Χατζηχριστοδούλου.

Η ιδέα της έκδοσης ξεκίνησε σχεδόν ταυτόχρονα με τις εργασίες (2008- 2009) συντήρησης του Ναού του Αγίου Μάμα, οι οποίες με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Μόρφου Νεόφυτου, έγιναν από τον οργανισμό SAVE, o οποίος χρηματοδοτείται από την Αμερικανική Υπηρεσία Διεθνούς Ανάπτυξης ( USAID).

Η ενδιαφέρουσα έκδοση περιλαμβάνει τα εξής κεφάλαια: 1.Η Μόρφου: Ιστορική εισαγωγή- 2. Ο Άγιος Μάμας και η σχέση του με την Κύπρο.-3 Βίος Αγίου Μάμα του Θαυματουργού και Μυροβλύτη. 4. Η Μονή του Αγίου Μάμα. 5. Ο Ναός. 6. Η Σαρκοφάγος. 7. Το μύρο του Αγίου Μάμα. 8. Μνημειακή ζωγραφική (Πρόθεση, Κυρίως Ναός, Η Αγία Τράπεζα, Το κιβώριο της Αγίας Τράπεζας, Το εικονοστάσιο, Ο άμβων, Ο δεσποτικός θρόνος, Το προσκυνητάριο, Εικόνες κεντρικού, βορείου και νοτίου κλίτους, Εικόνες πάνω από τη σαρκοφάγο του Αγίου Μάμα, Εικόνες μέσα στο ιερό Βήμα) 9. Ιερά σκεύη και Ιερά άμφια 10.  Ιερά λείψανα του Αγίου Μάμαντος στην Κύπρο 11.Μεταβυζαντινή λειψανοθήκη του ναού του Αγίου Μάμα. 12 Η διάδοση της τιμής του Αγίου Μάμα στην Κύπρο. 13  Προσκυνητές στο Ναό 14. Κυπριακές παραδόσεις 15 Ο Άγιος Μάμας στην τέχνη. Τέλος , παρατίθεται εκτενής ελληνική και ξένη βιβλιογραφία.

Ο Δρ Χριστόδουλος Χατζηχριστοδούλου αναφέρει ότι σύμφωνα με τις πηγές φαίνεται ότι είχαν μεταφερθεί στην Κύπρο τμήματα των ιερών λειψάνων και όχι ολόκληρο το σκήνωμα του αγίου, που είχε ταφεί στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Η κάρα του αγίου μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη από ένα μοναχό, μετά την κατάληψη της Καισάρειας από τους Σελτζούκους το 1067. Όταν οι Σταυροφόροι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη το 1204, άρπαξαν ανάμεσα στα άλλα πολύτιμα λείψανα και την κάρα του αγίου που είχε ένα ασημένιο στεφάνι με το όνομά του γραμμένο ελληνικά  και από εκεί μεταφέρθηκε από τον κληρικό Gualon de Dampiere στην πόλη Langres της Καμπανίας στα 1209. Εκτός από την κάρα στη  Langres  είχαν μεταφερθεί τμήμα οστού του λαιμού, ένας βραχίονας και λίγο αίμα (λύθρο) του αγίου. Το βραχίονα και το λύθρο είχε δωρίσει ο αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός στο Regnaud, επίσκοπο της  Langres, στα 1075.

Ο Άγιος Μάμας στη Μόρφου  υπήρξε ορθόδοξο μοναστήρι σχεδόν σε όλη την  περίοδο της Τουρκοκρατίας (1571-1878) .  Οι παλαιότερες χρονολογημένες μαρτυρίες για τη μονή είναι σε δύο γράμματα του Οικουμενικού Πατριάρχου Ματθαίου Β΄ προς την Εκκλησία της Κύπρου, τα οποία έχουν εκδοθεί το 1601. Στα γράμματα αυτά ο Άγιος Μάμας αναφέρεται ως το πρώτο σημαντικό μοναστήρι της Κύπρου την εποχή εκείνη .

Για τον υφιστάμενο Ναό του Αγίου στη Μόρφου ο Δρ Χατζηχριστοδούλου επισημαίνει μεταξύ άλλων τα εξής:

-Είναι κτισμένος στα ερείπια δύο παλαιοχριστιανικών βασιλικών και μιας βυζαντινής εκκλησίας, που διαδέκτηκαν η μια την άλλη και τα οποία είχαν ανασκαφεί μερικώς κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας. Την ανασκαφή διενήργησε το 1958 ο Peter Megaw.Με βάση μορφολογικά και τυπολογικά στοιχεία ο Ναός χρονολογείται στις αρχές του 16ου αιώνα.

-Ο Άγιος Μάμας είναι ένας από τους πιο σημαντικούς  φραγκοβυζαντινούς ναούς της Κύπρου. Η κάτοψη αλλά και οι όψεις του είναι όμοιες με του καθολικού της μονής του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο  και πιθανώς να είναι έργα του ίδιου αρχιτέκτονα.

-Στο μέσο του βόρειου τοίχου  , σε περίοπτο σημείο του Ναού,  βρίσκεται μαρμάρινη σαρκοφάγος από λευκό μάρμαρο, του 3ου αιώνα μ.Χ. Είναι πακτωμένη στον τοίχο με τέτοιο τρόπο ώστε  τμήμα της να είναι ορατό και από την εξωτερική πλευρά και είναι τοποθετημένη χαμηλότερα από το σημερινό δάπεδο. -Η νότια, κύρια πλευρά της, είναι ορατή από όρυγμα που έγινε μετά την τελευταία ανασκαφή. Στην πλευρά αυτή υπάρχει επιτύμβιο επίγραμμα σε tabula ansata, το οποίο αναφέρει ότι ο Αρτεμίδωρος τιμά δύο αγαπημένες του θηλυκές υπάρξεις και εύχεται, όταν πεθάνει να ταφεί και ο ίδιος κλυτός σ’ αυτή την πετροσκάλιστη θήκη.

Μνημειακή ζωγραφική

Ο Ναός του Αγίου Μάμα ουδέποτε ζωγραφίστηκε ολόκληρος. Τοιχογραφίες έγιναν κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας στην κόγχη της Πρόθεσης και στην δυτική όψη των ανατολικών κιόνων που μεσολαβούν στο εικονοστάσιο. Επίσης στο βόρειο τοίχο υπάρχει μία τοιχογραφία του 20ου αιώνα, που  απεικονίζεται ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ένστολος με πύρινη ρομφαία είναι ενυπόγραφο έργο του ζωγράφου Όθωνα Γιαβόπουλου (1862-1936) . Η τοιχογραφία που έγινε με την τεχνική της ελαιογραφίας  ζωγραφίστηκε το 1921 σύμφωνα με τη συνοδευτική επιγραφή «Δέησις τ[ου δούλου του Θεού] Κωνσταντίνου [Γεω]ργιάδη Σ[υζύ]γου και Τέκνων 1921».

Η Αγία Τράπεζα

Μπροστά από τη μεσαία αψίδα είναι τοποθετημένη η Αγία Τράπεζα που συμβολίζει τον τάφο του Χριστού.  Ο δρ Χατζηχριστοδούλου εξηγεί ότι την Αγία Τράπεζα αποτελούν πέντε μαρμάρινοι κιονίσκοι, τέσσερις στις γωνιές και ένας στο μέσο, που ανακρατούν την λίθινη πλάκα . Στη λίθινη πλάκα είναι χαραγμένοι τέσσερις σταυροί, στους οποίους έχουν τοποθετηθεί ιερά λείψανα και κηρομάστιχα κατά τον καθαγιασμό της. Η πλάκα της αγίας Τράπεζας ήταν σπασμένη και συγκολλήθηκε από Ιταλούς και Άγγλους συντηρητές κατά την πρόσφατη συντήρησή της από το πρόγραμμα Save με τη επίβλεψη της Ιεράς Μητροπόλεως Μόρφου  .

Η πλάκα είναι καλυμμένη σήμερα με λευκό σεντόνι και με την ενδυτή (καλύμματα Αγίας Τράπεζας). Τα καλύμματα είναι από μπλε ύφασμα και είναι τα ίδια από τον Αύγουστο του 1974, που είχαν τοποθετηθεί για τη γιορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Το κιβώριο της Αγίας Τράπεζας

Το ξυλόγλυπτο κιβώριο της Αγίας Τράπεζας είναι ένα από τα σημαντικότερα που έχουν σωθεί στην Κύπρο και χρονολογείται στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα .

 Το κιβώριο περιλαμβάνει ξυλόγλυπτο και γραπτό διάκοσμο. Η συντήρησή του έγινε  από επίλεκτη ομάδα Ιταλών και Άγγλων συντηρητών κατόπιν πολλών προσπαθειών του Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Μόρφου κ. Νεοφύτου και εν γνώση της Κυβέρνησης . Η διατήρηση της ζωγραφικής διακόσμησης σώθηκε σε αρκετά ικανοποιητική κατάσταση.

Η οροφή του κιβωρίου είναι ζωγραφισμένη με βαθύ κυανό χρώμα και χρυσά ανάγλυφα αστέρια, ώστε να αποδίδει το ουράνιο στερέωμα. Παριστάνονται προσωποποιημένα τα ουράνια σώματα, ο ήλιος και η σελήνη. Ο έναστρος ουρανός υποδηλούται με τα ένθετα ανάγλυφα αστέρια που κοσμούν το βάθος.
Στο κέντρο  του κιβωρίου παριστάνεται ο Χριστός ενδεδυμένος με αρχιερατική στολή και μήτρα στην κεφαλή να ευλογεί και με τα δύο  υψωμένα χέρια του. Η επιγραφή που τον συνοδεύει αναγράφει τα ακόλουθα: Ι(ΗΣΟΥ)Σ Χ(ΡΙΣΤΟ)Σ Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΕΥΩΝΤΩΝ ΚΑΙ Κ(ΥΡΙΟ)Σ ΤΩΝ ΚΥΡΕΥΒΩΝΤΟΝ ΚΑΙ ΜΕΓΑΣ ΑΡΧΙΕΡΕΥΣ.

Η μεταβυζαντινή λειψανοθήκη του ναού του Αγίου Μάμα.

Εντός του Ιερού Βήματος φυλασσόταν μέχρι το 1974, ξύλινη βιβλιόσχημη λειψανοθήκη, όπως εκείνες που χρησιμοποιούσαν στις ζητείες οι περιοδεύοντες μοναχοί. Η λειψανοθήκη περιείχε προσηλωμένα σε αργυρή πλάκα, τεμάχια ιερών λειψάνων των αγίων Παντελεήμονος, Χαραλάμπους, Νεοφύτου, Τρύφωνος, Φιλίππου, Μιχαήλ των Συνάδων, Πολυδώρου, Ιωάννου του Λαμπαδιστού και Μάμαντος. Στο μέσο της πλάκας υπήρχε κοίλος σταυρός και στο κέντρο του η επιγραφή «Χαρίτωνος ιερομονάχου 1832» .

Στο κάλυμμα της απεικονίζεται στο μέσο ο άγιος Μάμας πάνω σε λιοντάρι να κρατεί ποιμενική γκλίτσα και σταυρό, αντί του συνηθισμένου ελαφιού ή προβάτου και η ζωγραφική ήταν καλυμμένη με ασημένια επένδυση.

του ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΒΙΚΕΤΟΥ  (Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος» 1-9-2010).

Πρώτη Δημοσίευση στην Ιστοσελίδα: 02 Σεπτεμβρίου 2010