Ο βίος και το έργο του Ρήγα

Στα χρόνια της βαριάς σκλαβιάς, όταν η Θεσσαλία στέναζε κάτω από την τυραννία του σουλτάνου, γεννήθηκε το 1757 ο Ρήγας στο Βελεστίνο Μαγνησίας, όπου και η αρχαία πόλις «Φεραί», εκ της οποίας οι μεταγενέστεροι συγγραφείς απέδωσαν το επώνυμο”Φεραίος”. Ο ίδιος ο Ρήγας πάντοτε ανέγραφε “Ρήγας Βελεστινλής Θετταλός” στα βιβλία του και στα έγγραφα κατά τη συνήθεια των λογίων της εποχής του, που ως επώνυμο χρησιμοποιούσαν τον τόπο καταγωγής του. Ωστόσο το μέχρι πρόσφατα θεωρούμενο σαν πραγματικό όνομα του Ρήγα “Αντώνιος Κυριαζής” αποδείχθηκε μετά τις πρόσφατες μελέτες ως ανιστόρητο και κατασκεύασμα “ευφάνταστων” συγγραφέων, γι’ αυτό διαγράφηκε και από τα Σχολικά βιβλία Ιστορίας.

Ο Ρήγας Βελεστινλής για τη μόρφωσή του φοίτησε στη Σχολή της Ζαγοράς, όπου μελετούσε και αρχαίους κλασσικούς, όπως ενδεικτικά γνωρίζουμε από βιβλίο αρχαίων γεωγράφων, το οποίο απόκειται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της. Αργότερα δεκαοκτώ-είκοσι χρονών μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου μαθαίνει ξένες γλώσσες και αρχίζει να μεταφράζει το πρώτο του βιβλίο. Όμως και πάλι φεύγει και εγκαθίσταται στις Παρίστριες Ηγεμονίες, που γειτνίαζαν με την Ευρώπη και είχαν μια κάποια ελευθερία. Στο Βουκουρέστι αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα, εισέρχεται στον κύκλο του λογίου Κανταρζή, γίνεται γραμματικός των Ηγεμόνων και συμμετέχει στα κοινά της περιοχής του. Εκλέγεται εκπρόσωπος της γειτονιάς του σε μια περίπτωση διάνοιξης ενός δρόμου και σε μια επιδημία πανώλης του ανατίθεται ο έλεγχος των σπιτιών για τη διαπίστωση αρρώστων.

Ο Ρήγας το 1790 μεταβαίνει για πρώτη φορά στη Βιέννη, ως γραμματικός και διερμηνέας ενός τοπάρχου, που θα τιμόταν από τον αυτοκράτορα της Αυστρίας. Τότε εκδίδει τα δύο πρώτα του βιβλία.: Το «Σχολείον των ντελικάτων εραστών», στο οποίο διαφαίνεται η πολιτικοκοινωνική του αντίληψη, διότι καταφέρεται εναντίον των τίτλων ευγενείας και το «Φυσικής απάνθισμα», όπου αναγράφει τη υπέροχη σε νόημα ρήση “Οποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά”. Στη φυσική του αυτή ο Ρήγας μεταφέρει, όπως έχουμε αποδείξει, την επιστημονική γνώση της Γαλλικής Εγκυκλοπαιδείας των Ντιντερώ και Ντ’ Αλαμπέρ, για την καταπολέμηση της αμάθειας και της δεισιδαιμονίας

Επίσης εκείνο τον καιρό, όπως ο ίδιος μας πληροφορεί στο τέλος του βιβλίου του «Φυσικής απάνθισμα», μεταφράζει το βιβλίο του Μοντεσκιέ, «Το πνεύμα των νόμων». Η προσπάθειά του αυτή δείχνει το πρώιμο ενδιαφέρον του Ρήγα για το πολιτικό, κοινωνικό πρόβλημα, τα συστήματα διοικήσεως του κράτους και τη διάκριση των εξουσιών. Θα ήθελε με τη μετάφραση αυτή να δείξει ότι το δημοκρατικό πολίτευμα είναι το καλλίτερο για να διοικηθεί ο κόσμος.

Σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της επαναστατικής σκέψης του Ρήγα και τη σύλληψη του συγκεκριμένου επαναστατικού του σχεδίου θα πρέπει να διαδραμάτισαν, εκτός από τις μελέτες του, και σημαντικά γεγονότα της εποχής του: τα Ορλωφικά (1770), όπως αποκλήθηκαν τα αιματηρά γεγονότα που επακολούθησαν μετα την εξέγερση των παρακινηθέντων ραγιάδων από τους απεσταλμένους της τσαρίνας Αικατερίνης Ορλώφ, οι οποίοι εγκατέλειψαν τους εξεγερμένους ΄Ελληνες στη μανία των κατακτητών. Επίσης η νέα πολιτειακή κατάσταση με την Γαλλική Επανάσταση και ο πόλεμος των «τριών Ιμπερίων» με τις επακολουθήσασες συμφωνίες του Συστώβ (1791) και Ιασίου (1792) μεταξύ της Αυστρίας, Ρωσίας και της Οθωμανικής Πύλης αντίστοιχα. Οι Συμφωνίες αυτές διέψευσαν τις ελπίδες των σκλαβωμένων, πως τάχα τα χριστιανικά κράτη θα απελευθέρωναν τους ΄Ελληνες και τους άλλους Βαλκανικούς λαούς από τον Οθωμανικό δεσποτισμό και τυραννία.

Αποτέλεσμα των μελετών του και της εμπειρίας των ιστορικών γεγονότων ήταν ο Ρήγας να συλλάβει το επαναστατικό του σχέδιο και να στηρίξει την σχεδιαζόμενη Επανάστασή του στις ντόπιες, γηγενείς δυνάμεις των σκλαβωμένων. Τον Αύγουστο του 1796 επανέρχεται στη Βιέννη, όπου αρχίζει μια συστηματική δουλειά με την έκδοση της μεγαλειώδους «Χάρτας της Ελλάδος», που την ολοκληρώνει την επομένη χρονιά. Παράλληλα έχει συναντήσεις με άλλους Ελληνες πατριώτες, τους οποίους εμπνέει με το επαναστατικό του κίνημα, ιδιαίτερα με τον Θούριό του, το οποίο συχνά τον τραγουδούν Ακόμη τυπώνει τα βιβλία «Νέος Ανάχαρσις, και «Ηθικός Τρίπους», όπου περιέχονται «Τα Ολύμπια», τα οποία αναφέρονται στους Ολυμπιακούς αγώνες, την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρους, το «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον» και μυστικά και παράνομα τυπώνει τα Επαναστατικά του κείμενα, όπου περιέχονται Η Επαναστατική Προκήρυξη, τα Δίκαια του Ανθρώπου, το Σύνταγμα και ο Θούριος.

Και ενώ είχε πάρει διαβατήριο από της αυστριακή αστυνομία με σκοπό να κατέβει στην Ελλάδα, όταν φθάνει στην Τεργέστη, τελευταία πόλη της επικράτειας των Αυστρίας συλλαμβάνεται, μετά από προδοσία ενός δυστυχώς ΄Ελληνα εμπόρου. Η Αυστριακή Αστυνομία μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε αντιληφθεί την επαναστατική κίνηση του Ρήγα, γι’ αυτό και αναστατώθηκε μια και δόθηκε η εντύπωση ότι ο Ρήγας εκμηδένισε την τόσο καλά οργάνωσή της. Ανακρίνεται, φυλακίζεται, βασανίζεται επί έξι μήνες και τελικά με σίδερα στα χέρια και στα πόδια μεταφέρεται στο Βελιγράδι, όπου παραδίνεται στους Τούρκους, οι οποίοι τον θανατώνουν μαζί με τους άλλους επτά συντρόφους του στον Πύργο Νεμπόϊζα, στις 12 Ιουνίου του 1798.

  Για την απελευθέρωση της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών από την Οθωμανική τυραννία, ο Ρήγας ως πραγματικός ηγέτης φρόντισε για την προετοιμασία της επανάστασης και την εφαρμογή της. ΄Εδωσε σημασία στην ανύψωση πρώτα του ηθικού των σκλαβωμένων και στη δημιουργία επαναστατικής διάθεσης για να πάρουν τα όπλα εναντίον του τυράννου. Κατά την εφαρμογή του επαναστατικού του σχεδίου χρησιμοποίησε τα δύο σημαντικά μέσα της επικοινωνίας, τον ήχο και την εικόνα. Εξέδωσε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τους τέσσερις στρατηγούς του και τέσσερις παραστάσεις από τα κατορθώματα του Μ. Αλεξάνδρου, το οποίο πρόσφερε στους σκλαβωμένους ως πρότυπο ανδρείας και αποφασιστικότητας. Γι΄ αυτό εξ άλλου και στον ΄Υμνο Πατριωτικό, στροφή 33, αναφωνεί:

Σε μιά εποχή όπου όλοι υμνούσαν τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη ως ελευθερωτή των λαών, ο οποίος μάλιστα βρισκόταν δίπλα στην σκλαβωμένη Ελλάδα, ο Ρήγας δεν έγραψε ένα στίχο, δεν τον ύμνησε. Αντίθετα εκείνη την εποχή τύπωνε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, προσφέροντας τον ως πρότυπο στους ΄Ελληνες. Εξέδωσε επίσης τον τόμο «Νέος Ανάχαρσις», όπου αναφερεται στην ένδοξη ιστορία της αρχαίας Ελλάδος. Με το τραγούδι, με τον επαναστατικό παιάνα “Θούριος“, προσπαθεί να εμψυχώσει τους σκλαβωμένους και να τους ωθήσει στην μαγάλη απόφαση, την επανάσταση. Στους στίχους διεκτραγουδεί τη θλιβερή κατάσταση των σκλαβωμένων:

  Τονίζει όμως στους σκλαβωμένους πως η ελευθερία είναι αξία ανώτερη και από τη ζωή, γι’ αυτό εκφράζοντας και την εμπειρία των σαράντα χρόνων ζωής του, βροντοφωνεί:

Παροτρύνει τους λαούς των Βαλκανίων να αρπάξουν τα όπλα και να ριχθούν στον ιερό αγώνα της επανάστασης:

  Ακόμη, ως πραγματικός ηγέτης έδινε σημασία στο ψυχολογικό παράγοντα των σκλαβωμένων. Προσπαθούσε να ανυψώσει το ηθικό τους. Γι’ αυτό καταρρίπτει ως μύθο τη διάχυτο πεποίθηση ότι τάχα τα οθωμανικά στρατεύματα ήταν ανίκητα. Δείχνει απεναντίας ότι στην πραγματικότητα ήταν ευάλωτα και ενισχύσει έτσι το φρόνημα των επαναστατών. Για τον σκοπό αυτό στο Θούριό του φέρνει το συγκεκριμένο παράδειγμα των “Γκιρζιανλήδων” (λαού στα βουνά του Αίμου) που επαναστάτησαν στην περιοχή της Θράκης. Και ο Ρήγας διαλαλεί πως ο Σουλτάνος δεν είναι τόσο δυνατός, όσο οι σκλαβωμένοι νομίζουν:

Ο επαναστατικός παιάνας, Θούριος, γρήγορα διαδόθηκε σε χειρόγραφη μορφή στο χώρο των Βαλκανίων εμψυχώνοντας τους σκλαβωμένους για τον τιτάνιο του πολέμου αγώνα. Μάλιστα, η διάδοση και εξάπλωσή του αποτελεί μοναδικό, ίσως, φαινόμενο στην ιστορία των λαών.

  Ο Ρήγας κατά την προετοιμασία του επαναστατικού του σχεδίου σκέφθηκε πως είναι απαραίτητη η εκπαίδευση των σκλαβωμένων στην πολεμική τέχνη και σύμφωνα με τις ισχύουσες απόψεις της εποχής του, για να είναι σε θέση να αντιπαραταχθούν στο στρατό του Σουλτάνου. Για το σκοπό αυτό μεταφράζει το “Στρατιωτικόν Εγκόλπιον”, ενός διασήμου τότε Γερμανού στρατηγού. Με την ενέργειά του αυτή θα τόνωνε το ηθικό των σκλαβωμένων οι οποίοι θα έβλεπαν ότι εκπαιδεύονται στην πολεμική τέχνη της εποχής όπως εκπαιδεύεται και ο στρατός του σουλτάνου. Επίσης, την έναρξη της Επαναστάσεως τη σχεδίαζε να γίνει από την περιοχή όπου βρίσκονταν οι εμπειροπόλεμοι πληθυσμοί της Μάνης και της Ηπείρου. Στη συνέχεια, η Επανάσταση θα επεκτεινόταν στα υπόλοιπα μέρη της Ελλάδος και στις άλλες Βαλκανικές περιοχές.

 Πρέπει να τονισθεί πως ο Ρήγα στήριζε την επανάστασή του στις ντόπιες, γηγενείς δυνάμεις των σκλαβωμένων. Δεν υπάρχει στα έργα του, στο Θούριο του, έκκληση στις τότε μεγάλες δυνάμεις ανατολής και δύσης, για βοήθεια στην επανάσταση του. Πίστευε πως οι ξένες δυνάμεις θα εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους και μόνο. Με την επικράτηση της επανάστασής του, τέλος, στη θέση του οθωμανικού δεσποτισμού, θα δημιουργούσε τη Νέα Πολιτική Διοίκηση του, τη νέα τάξη πραγμάτων στο Βαλκανικό χώρο, με την εφαρμογή του Δημοκρατικού Καταστατικού Συντάγματος και των Δικαίων του Ανθρώπου. Στήριζε τη νέα πολιτική κατάσταση στη δημοκρατία και όχι στην κληρονομική εξουσία. Πρότυπά του ήταν η Δημοκρατία των αρχαίων Αθηνών και η Γαλλική Επανάσταση.

  Ο Ρήγας τύπωσε σε έξι μήνες, αφού έπαιρνε την άδεια του λογοκρίτη της αυστριακής αστυνομίας, τη δωδεκάφυλλη “Χάρτα της Ελλάδος”. Κατόρθωσε να αποκρύψει τους πραγματικούς του σκοπούς της έκδοσής της με την αναγραφή του ονόματος με την καταχώριση των επιπεδογραφιών ιστορικών τόπων και γεγονότων της αρχαιότητος και την παράθεση διάσπαρτα στα δώδεκα φύλλα της Χάρτας των εκατόν εξήντα δύο νομισμάτων. Η Χάρτα ήταν πολιτικός χάρτης του κράτους του, με σύνορα και διαιρεμένος σε επαρχίες και τοπαρχίες για να είναι σε θέση μετά την επανάσταση και το γκρέμισμα της τυραννίας, να συστήσει τη δημοκρατική πολιτεία, με τη διενέργεια εκλογών και την εκλογή αντιπροσωπευτικής βουλής. Σύμφωνα με το Σύνταγμά του, το οποίο τύπωσε παράνομα, κάθε επαρχία θα έστελνε ανάλογο αριθμό αντιπροσώπων. Ο Ρήγας ετοίμασε τον λεπτομερή αυτόν χάρτη του κράτους του, του βαλκανικού χώρου, για να είναι προετοιμασμένος για τη διεξαγωγή εκλογών και την αναλογική αποστολή αντιπροσώπων βουλευτών, όπως ορίζει το Σύνταγμά του, άρθρα 20 και 22.

Ο Ρήγας Βελεστινλής ως ρεαλιστής ηγέτης ενδιαφέρθηκε για το πολιτικό σύστημα που θα εφαρμοζότανε μετά την επανάσταση και την κατάλυση της τυραννίας. Πίστευε ότι η αναρχία είναι μορφή τυραννίας, όπως μάλιστα το διατυπώνει και στο Θούριό του (στίχος 27) πως «η αναρχία ομοιάζει την σκλαβιά». Γι’ αυτό, για να μπορούν οι επαναστατημένοι λαοί των Βαλκανίων να κυβερνηθούν δημοκρατικά, συντάσσει ένα σχέδιο Συντάγματος τέσσερα χρόνια μετά το πρότυπο γαλλικό σύνταγμα του 1793. Ο Ρήγας ωστόσο πρόσθεσε και πολλά δικά του στοιχεία, όπως για παράδειγμα πρώτος καθιέρωνε σε Σύνταγμα την υποχρεωτική εκπαίδευση αγοριών και κοριτσιών, γνωρίζοντας τη μεγάλη παιδευτική δύναμη της γυναίκας στην διάπλαση και ανάπτυξη του ανθρώπου. Επίσης συνιστούσε την οικονομική ενίσχυση των αδυνάτων από την πολιτεία και αναγνώριζε δικαιώματα εκτός από τα άτομα και στις κοινωνικές ομάδες, κάτι που πρίν από πενήντα σχεδόν χρόνια αναγνωρίσθηκαν από τον καταστατικό χάρτη του Ο.Η.Ε.

  Στο άρθρο 7 του Συντάγματός του τονίζει με έμφαση πως κυρίαρχος λαός του κράτους του μετά την επανάσταση θα είναι όλοι οι κάτοικοι «χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, ΄Ελληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκου, και κάθε άλλο είδος γενεάς». Συνιστά τη συνεργασία των λαών για την εδραίωση και προκοπή της δημοκρατικής πολιτείας του Βαλκανικού χώρου. Γι’ αυτό τονίζει πως

Επί πλέον τονίζει ότι οι δημοκρατικοί πολίτες θα πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά και να υπερασπίζουν τους δημοκρατικούς θεσμούς θεωρώντας αυτήν την υποχρέωσή τους «ως το πλέον ιερόν από όλα τα χρέη» τους, (Τα Δικαία του Ανθρώπου, άρθρο 35).

Ο Ρήγας Βελεστινλής με το έργο του έχει αναδειχθεί μία από τις μοναδικές φυσιογνωμίες του Νεώτερου Ελληνισμού και του Βαλκανικού χώρου: Διαφωτιστής, επαναστάτης μάρτυρας, πολιτικός νούς, στρατιωτικός νους, οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας των Βαλκανικών λαών. Δεν ευτύχησε λόγω της προδοσίας να δει ελεύθερους από τη σουλτανική τυραννία τους βαλκανικούς λαούς. Το επαναστατικό του ωστόσο μήνυμα ατσάλωσε τους σκλαβωμένους στην απόφασή τους για επανάσταση και λίγα χρόνια αργότερα ο σπόρος της λευτεριάς βλάστησε στα Βαλκάνια.

ΔΗΜ. ΚΑΡΑΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ

Στο περιοδικό Ιστορικά, τεύχ. 161, Ρήγας Φεραίος 1757-1798, σελ. 6-10

Πρώτη δημοσίευση στην ιστοσελίδα 12 Ιουνίου 2021