Ο Άγιος Νεόφυτος στην τέχνη της Κύπρου

Δρ. Χριστόδουλου Α. Χατζηχριστοδούλου

Βυζαντινολόγου

Ἡ καθιέρωση τοῦ Ἐγκλείστου μοναχοῦ Νεοφύτου ὡς Ἁγίου στή συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας Κύπρου εἶναι γεγονός, ὅπως καί οἱ καθιερώσεις τῶν δύο τουλάχιστον ἐτήσιων ἑορτῶν του, κατά τήν 24η Ἰανουαρίου καί τήν 28ην Σεπτεμβρίου (ὁ Ἅγιος κοιμήθηκε στίς 12 Ἀπριλίου 1219). Ὅπως συμβαίνει καί σέ περιπτώσεις ἄλλων τοπικῶν Ἁγίων τό κύριο, συχνά μοναδικό κέντρο λατρείας τους, ἐντοπίζεται στόν χῶρο ἄσκησης ἤ καί ταφῆς τους, φαινόμενο σύνηθες στόν βυζαντινό καί μεταβυζαντινό κόσμο.

Μέ τό ἴδιο σκεπτικό θά μποροῦσε νά ἑρμηνευτεῖ καί ἡ ἀπεικόνιση τοῦ ἁγίου Νεοφύτου σέ τοιχογραφίες, φορητές εἰκόνες καί ἔργα ἐκκλησιαστικῆς μεταλλοτεχνίας πού ἔχουν σωθεῖ μέχρι τίς μέρες μας.

Οἱ πρωϊμότερες ἀπεικονίσεις τοῦ Ἁγίου ἐν ζωῇ εἶναι σέ δύο τοιχογραφίες πού ἔγιναν στήν Ἐγκλείστρα του, στήν ὁμώνυμη μονή, κοντά στό χωριό Τάλα. Οἱ τοιχογραφίες χρονολογοῦνται τό 1183 ἤ 1196 καί εἶναι ἔργα τοῦ ζωγράφου Θεοδώρου Ἀψευδῆ. Στήν πρώτη, ἡ ὁποία βρίσκεται μπροστά ἀπό τήν ἁγία τράπεζα ὁ ἅγιος Νεόφυτος παριστάνεται ἀναλαμβανόμενος ἀνάμεσα σέ δύο ἀρχαγγέλους. Στή δεύτερη, ὁ Ἅγιος εἰκονίζεται γονυπετής στά πόδια τοῦ Χριστοῦ στή σύνθεση τῆς Μικρῆς Δεήσεως. Ὁ ζωγράφος προσέδωσε στόν Ἅγιο φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά καί μᾶλλον τά πραγματικά φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά.

Ἡ ἀρχαιότερη φορητή εἰκόνα τοῦ ἁγίου Νεοφύτου χρονολογεῖται στόν 15ο αἰώνα καί βρίσκεται στή μονή του. Σέ τοιχογραφία τοῦ 15ου/16ου αἰώνα στόν ναό (13ος αἰῶνας)  πού φέρει τό ὄνομά του κοντά στό χωριό Τροῦλλοι, διασώζεται ἀποσπασματική ἀπεικόνιση τοῦ Ἁγίου.

Ὁ Ἅγιος ἀπεικονίζεται καί σέ βημόθηρο πού χρονολογεῖται γύρω στά 1544 καί βρίσκεται στό καθολικό τῆς μονῆς του καί ἀποδόθηκε στόν χρωστῆρα τοῦ ζωγράφου Ἰωσήφ Χούρη, ὁ ὁποῖος ζωγράφισε καί ὑπόγραψε εἰκόνες στό εἰκονοστάσιο τοῦ καθολικοῦ της μονῆς.

Μία ἐνδιαφέρουσα παράσταση σῴζεται σέ ἀργυρό ἔλασμα πιθανῶς τοῦ 17ου  αἰώνα, προσηλωμένο σέ κάλυμμα εὐαγγελίου τοῦ 17ου αἰῶνα ἀπό τή Μονή Ἁγίου Νεοφύτου. Ὁ Ἅγιος ἀπεικονίζεται στό κάτω μέρος τῆς κεραίας σταυροῦ σέ δέηση, ὅπως ἀκριβῶς στήν τοιχογραφία ἀπό τήν Ἐγκλείστρα , τήν ὁποία ἀντιγράφει.

Κατά τή μεταβυζαντινή περίοδο, ὁ ἅγιος ἀπεικονίζεται συχνά μέ τά χαρακτηριστικά τοῦ ἁγίου Ἀντωνίου ἤ ἄλλων μεγάλων ἀσκητῶν. Στίς μεταβυζαντινές εἰκόνες ὁ ἅγιος Νεόφυτος ἀπεικονίζεται μέ μοναχικά ἐνδύματα, κουκούλιο, ἀναλαβο, κρατᾶ βακτηρία καί ὄχι σπάνια σταυρό.

Ὁ Ἅγιος ἀπεικονίζεται σέ ἀργυρή θήκη τοῦ 1802, στήν ὁποία βρίσκεται ἡ τίμια κάρα του, ἔργο πού ἀποδόθηκε στόν ζωγράφο Ἰωάννη Κορνάρο ἀπό τήν Κρήτη.

Ἀπό τίς εἰκόνες τοῦ ἁγίου Νεοφύτου πού ἱστορήθηκαν στόν 20ό αἰώνα, ξεχωρίζουν αὐτές πού ἔγιναν στά ἁγιογραφικά ἐργαστήρια τῶν Μονῶν Σταυροβουνίου καί Ἀποστόλου Βαρνάβα.

Μετά τό 1974 κτίστηκαν στήν ἐλεύθερη Κύπρο ναοί ἀφιερωμένοι στόν ἅγιο Νεόφυτο. Ζωγραφίστηκαν καί ζωγραφίζονται εἰκόνες καί τοιχογραφίες τοῦ Ἁγίου. Στά εἰλητάρια πού κρατᾶ ὁ Ἅγιος ἐπιλέγονται κείμενα ἀπό τά ἔργα του, κυρίως διδακτικοῦ περιεχομένου, ὅπως τό ἀκόλουθο κείμενο γραμμένο σέ σύγχρονη εἰκόνα του, ΤΙΜΗΝ ΚΑΙ ΦΙΛΟΤΙΜΙΑΝ ΕΚΕΙΝΗΝ ΛΟΓΙΖΟΜΑΙ, ΤΗΝ ΥΜΩΝ ΣΩΤΗΡΙΑΝ, ΤΗΝ ΥΜΩΝ ΠΡΟΚΟΠΗΝ, ΤΗΝ ΕΚΑΣΤΟΥ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΝ, ΤΗΝ ΕΚΑΣΤΟΥ ΜΑΤΑΝΟΙΑΝ, ΤΗΝ ΠΑΝΤΟΣ ΚΑΚΟΥ ΑΠΟΧΗΝ, ΤΟΥΤΟ ΜΟΙ ΤΙΜΗ, ΤΟΥΤΟ ΜΟΙ ΧΑΡΑ ΚΑΙ ΑΚΕΝΩΤΟΝ ΚΕΡΔΟΣ ΕΣΤΙ.

Σημείωση: Τό κείμενο εἶναι ἀπόσπασμα ἀπό τό ἄρθρο, Χρ. Α. Χατζηχριστοδούλου, «Ὁ ἅγιος Νεόφυτος στήν τέχνη τῆς Κύπρου. Συμβολή στήν εἰκονογραφία τοῦ ἁγίου Νεοφύτου», Β. Τ. Γιούλτσης (ἐπιμ.), Πρακτικά τοῦ Α’ Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος. Ἱστορία – Θεολογία- Πολιτισμός. Πάφος, 22-26 Ἀπριλίου 2009, [Ἐγκειστριώτικα Ἀνάλεκτα 1], Ἐκδόσεις Ἱερᾶς Βασιλικῆς καί Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Ἁγίου Νεοφύτου, Πάφος 2010, 901-918, ὅπου καί ἡ σχετική βιβλιογραφία.

[1] Τό κείμενο δημοσιεύτηκε στό περιοδικό Παρέμβαση Ἐκκλησιαστική, τεῦχος 47, σελ. 491-492.