Ἕνας ἐναλλακτικός ἀντικατοχικός ἀγώνας

Χρυσόστομου Μελῆ

Θεολόγου – Φιλολόγου

Διανύουμε 50 χρόνια προσφυγιᾶς, πόνου καί μαρτυρικῆς μνήμης. Εἶναι γεγονός ὅτι ὅσοι ἔζησαν τή φρίκη τοῦ πολέμου, ἔχουν ἀνοιχτές πληγές καί κουβαλοῦν μία ἀβάσταχτη μνήμη πού στάζει στήν καρδιά, μέρα καί νύχτα, τόν πόνο, γιατί πολύ ἁπλά ἔζησαν, βίωσαν τά γεγονότα. Ἡ δική μας γενιά γεννήθηκε ἀμέσως τά ἑπόμενα χρόνια (1974-1984). Αὐτή ἡ γενιά, ἄν μή τί ἄλλο, ἔζησε καί βίωσε ἔντονα τόν ἀπόηχο καί τίς συνέπειες τῶν δραματικῶν γεγονότων τοῦ 1974.

Φτάσαμε καταυλισμούς, προλάβαμε τό συσσίτιο στά σχολεῖα, γεννηθήκαμε ἀπό πρόσφυγες πρώτης γενιᾶς, ἀκούσαμε ἀπευθείας ἀπό τό στόμα τοῦ πρόσφυγα παπποῦ καί τῆς γιαγιᾶς μας ἱστορίες καί μαρτυρίες νοσταλγίας καί πόνου, εἴδαμε ζωντανές τίς μαυροφοροῦσες ἀγωνίστριες μανάδες τῶν ἀγνοουμένων, μαθαίναμε, τραγουδούσαμε καί γράφαμε σχεδόν καθημερινά γιά τό Δέν Ξεχνῶ, πήγαμε σέ ἀντικατοχικές διαδηλώσεις κ.ἄ.

Τό ἐρώτημα πού μᾶς ἀπασχολεῖ ἔντονα στίς μέρες μας εἶναι πῶς θά διατηρήσεις ζωντανή τήν ἱστορική μνήμη τοῦ 1974 στίς μεταγενέστερες γενεές, τά παιδιά μας δηλαδή, τά ὁποῖα ὅμως δέν ἔζησαν καί δέν βίωσαν τά πιό πάνω. Ὁμολογουμένως, ἔχει περάσει κιόλας μισός αἰώνας ἀπό τά παθήματα τοῦ μαρτυρικοῦ μας τόπου. Δυστυχῶς, ὁ χρόνος ξεθώριασε τή μνήμη. Οἱ διάφορες ἀδιέξοδες κατά καιρούς πολιτικές ἐπέφεραν κόπωση στόν λαό. Ὁ παλμός, τό σθένος γιά ἀντικατοχικό ἀγώνα ἀδράνησε φτάνοντας ἀκόμη σέ ἐπίπεδα εὐνουχισμοῦ. Τό Δέν Ξεχνῶ ὡς σύνθημα καί λάβαρο κινδυνεύει νά περάσει στή λήθη. Παρόλ’ αὐτά, εἶναι γεγονός ὅτι φέτος τό 2024, ἔτος συμπλήρωσης 50 χρόνων ἀπό τά θλιβερά γεγονότα ἐκείνου τοῦ καλοκαιριοῦ τοῦ 1974 ἐκ τῶν πραγμάτων ὑπῆρξε ἀναζωπύρωση τῆς μνήμης αὐτῆς ἀπό πολλούς φορεῖς.

Ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι στό πλαίσιο τιμῆς καί μνήμης γιά τό 1974 μέ προτροπή τοῦ ΥΠΑΝ ἔχουν πραγματοποιηθεῖ κατά τό σχολικό ἔτος 2023-2024 ἀρκετές ἀξιόλογες ἐκδηλώσεις καί πολύ ἀξιέπαινες δράσεις σέ ὅλα σχεδόν τά σχολεῖα τῆς ἐλεύθερης Κύπρου (Δημοτικῆς καί Μέσης Ἐκπαίδευσης). Ἀνάμεσα σέ αὐτά τό παρόν του ἔδωσε καί τό Λύκειο Ἁγίου Γεωργίου Λακατάμειας, τό ὁποῖο στίς 9 Ἀπριλίου 2024 διοργάνωσε μέ ἐπιτυχία μαθητικό συνέδριο μέ ἐκλεκτούς προσκεκλημένους πού εἶχε ὡς τίτλο: «Στάζει μνησιπήμων πόνος: 50 χρόνια Μνήμης, Ἀγώνα, Ἐλπίδας». Παράλληλα σέ χῶρο τοῦ σχολείου τελέστηκαν καί τά ἐγκαίνια ἔκθεσης μέ θέμα: «Σηματωροί Ἐνθύμησης τοῦ 1974». Πράγματι, ἔχοντας ἔγνοια ὡς ἐκπαιδευτικοί νά βρεθεῖ μία δράση πού νά συμβάλει οὐσιαστικά στήν ἀνάδειξη καί προβολή τῆς μνήμης τοῦ 1974 ὁδηγηθήκαμε ὄντως στή δημιουργία καί λειτουργία μίας πρωτοποριακῆς ἔκθεσης.

Ἡ ἔκθεση περιλάμβανε αὐθεντικά κειμήλια καί ἐνθυμήματα τά ὁποῖα κουβαλοῦν μνῆμες πρίν, κατά καί μετά τό 1974. Συγκεκριμένα, μετά ἀπό πολύμηνη ἔρευνα συλλέγηκε παλιό ὑλικό ἐποχῆς ἀπό ἐκτοπισθέντες πρόσφυγες ἤ ἀπό ἀπογόνους προσφύγων, οἱ ὁποῖοι ἑκούσια ἤ ἀκούσια τό διατήρησαν στήν κατοχή προερχόμενο ἀπό τίς προαναφερθεῖσες περιόδους. Σημειωτέο, ὅτι οὐδείς ἀρνήθηκε στό κάλεσμα νά μᾶς παραχωρήσει κάτι χειροπιαστό πού σχετίζεται εἴτε μέ τό κατεχόμενο χωριό τους, εἴτε μέ τήν φρίκη τῆς εἰσβολῆς καί τόν ἐπώδυνο ξεριζωμό πού ἀκολούθησε. Πρόσφυγες λοιπόν ἄνοιξαν τά ἁρμάρια, τά μπαοῦλα, τά συρτάρια τους καί μᾶς ἐμπιστεύθηκαν κυριολεκτικά τίς μνῆμες τους, κομμάτια τῆς ἴδιας τους τῆς ζωῆς. Ἐπί τούτου, γιά μία ἀκόμη φορά τούς εὐχαριστοῦμε θερμά γιά τήν ἐμπιστοσύνη τους νά μᾶς δανείσουν τούς μικρούς καί μεγάλους θησαυρούς τους.

Τό σημαντικό αὐτό ὑλικό συγκεντρώθηκε μέ ὑπευθυνότητα, καταγράφηκε καί φιλοξενήθηκε σέ εἰδικά  διαμορφωμένο (μέ προθῆκες καί ἀσφάλεια) χῶρο τοῦ σχολείου χωρισμένο σέ τρία τμήματα. Τό πρῶτο τμῆμα φιλοξενοῦσε ἐνθυμήματα προερχόμενα ἀπό τή ζωή τῶν κατεχομένων περιοχῶν μας πρό τοῦ 1974. Τίτλοι ἰδιοκτησίας, φωτογραφίες, οἰκογενειακά ἀλμπούμ, τουριστικά διαφημιστικά ἀπό Ἀμμόχωστο καί Κερύνεια, στέφανα καί προσκλητήρια γάμου, χειρόγραφες ἐπιστολές καί ἐμπορικές ἀποδείξεις ἀπό κατεχόμενες κοινότητες, σχολικά τετράδια καί περιοδικά τῶν γυμνασίων Λευκονοίκου, Ἀμμοχώστου, Κερύνειας, Λαπήθου, Ἁγίου Ἀμβροσίου, εἰκονίτσες κατηχητικῶν σχολείων Ἱ. Μητροπόλεως Κερύνειας καί ἄλλα πολλά συνέθεταν τό κλίμα εὐημερίας καί τήν εἰρηνική ἀτμόσφαιρα τῆς ἐποχῆς, ὅπως αὐτή ἐπικρατοῦσε πρό τοῦ 1974.

Τό δεύτερο τμῆμα περιεῖχε ἀντικείμενα σχετιζόμενα μέ τίς μέρες τῶν τραγικῶν γεγονότων τοῦ προδοτικοῦ πραξικοπήματος, τῆς βάρβαρης τουρκικῆς εἰσβολῆς, καθώς καί τοῦ βίαιου ξεριζωμοῦ. Τό μικρόφωνο τοῦ Ἀρχ. Μακαρίου ἀπό τόν ἐλεύθερο ραδιοσταθμό τῆς Πάφου, ἕνα ὅπλο μαρτίνι, ὅλμοι, σφαῖρες, κράνη, διάφορες ἐφημερίδες τοῦ Ἰουλίου καί Αὐγούστου τοῦ 1974, ροῦχα ἐποχῆς, βαλίτσες ταξιδίου, μποξάδες ἦταν μερικά ἀπό τά ἀντικείμενα πού μᾶς δάνεισαν μεταφέρνοντάς μας κυριολεκτικά στό κλίμα σύγχυσης, φόβου, πόνου, ἀναταραχῆς καί ἀνασφάλειας πού ἐπικρατοῦσε στήν Κύπρο κατά τίς ἡμέρες τοῦ Ἰουλίου καί Αὐγούστου τοῦ 1974.

Τό τρίτο τμῆμα περιλάμβανε ἀντικείμενα τά ὁποῖα κυρίως παραπέμπουν στά πρῶτα δύσκολα χρόνια τῆς προσφυγιᾶς. Ράντζα, ἀντίσκηνα, σκεύη συσσιτίου, κουβέρτες-πατανίες, γραπτά μηνύματα τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ ἀπό αἰχμαλώτους, χειρόγραφες ἐπιστολές ἐγκλωβισμένων, τά πρῶτα ἔντυπα-φυλλάδια τοῦ διαφωτισμοῦ, ζωγραφιές καί ἐργόχειρα μαθητῶν, σχολικά τετράδια καί περιοδικά μέ θέματα τήν προσφυγιά καί ἄλλα πολλά, καλύπτουν τήν περίοδο ἀναδιοργάνωσης τοῦ προσφυγικοῦ κόσμου κατά τά ἔτη 1974-1980 καθώς καί τούς ἀντικατοχικούς ἀγῶνες πού ἀκολούθησαν μέχρι καί τή δεκαετία τοῦ 1980.

Σέ διάστημα τριῶν ἑβδομάδων πέρασαν ἀπό τόν ἐκθεσιακό χῶρο, εἶδαν, ἄγγιξαν καί ξεναγήθηκαν μέ βιωματικό καί διαδραστικό τρόπο ὅλοι οἱ μαθητές τοῦ Λυκείου, μαθητές γειτονικῶν σχολείων, καθώς καί ἄνθρωποι (φίλοι, γονεῖς μαθητῶν, ἐκπαιδευτικοί κ.ἄ.) τῆς εὐρύτερης κοινότητας. Στά μάτια τῶν μαθητῶν τά αὐθεντικά τεκμήρια μίας ἄλλης ἐποχῆς ἀνοίγονταν μπροστά τους σάν ἕνα ζωντανό βιβλίο πατριδογνωσίας. Τούς ἐντυπωσίασε ἡ ἐποχή τῆς προόδου, τῆς εὐημερίας, τῆς ἀνεμελιᾶς κυρίως ὅπως αὐτά μαρτυροῦνται μέσα ἀπό τά πολλαπλά ἀντικείμενα πρό τῆς εἰσβολῆς. Τούς συγκλόνισαν τά γεγονότα τοῦ βίαιου ξεριζωμοῦ προσφύγων ἀπό τούς τόπους τους ὅπως αὐτός διαφαινόταν ἀπό τά ἀντικείμενα τοῦ πολέμου καί τῆς φυγῆς. Τούς συγκίνησε ἡ ἱστορία τοῦ πόνου καί τοῦ καημοῦ κάθε ἐπώνυμου ἤ ἀνώνυμου πρόσφυγα κι ὁ ἀγώνας του πού ἀκολούθησε γιά ἐπιβίωση, ἀλλά καί ἐπιστροφή.

Ἐντύπωση προξένησε πού κάποιοι μαθητές μέσα ἀπό τά διάφορα ἐκθεσιακά ἐρεθίσματα ἔφεραν στόν νοῦ τους συνειρμικά σκόρπιες ἀφηγήσεις ἀπό τόν παπποῦ καί τήν γιαγιά τους, συνειδητοποιώντας τήν ἀξία τῶν μαρτυριῶν αὐτῶν. Πολλά ἦταν καί ἐκεῖνα τά παιδιά πού τούς δημιουργήθηκαν ἀπορίες καί προβληματισμοί γιά τήν ἱστορία ἀκόμη καί τῶν πιό «ἀσήμαντων» ἀντικειμένων, ὅπως ἡ ἱστορία μίας κούκλας ἀπό τόν Καραβά καί ἑνός μικροῦ τσίγκινου παιχνιδιοῦ ἀπό τό Βαρῶσι. Τέλος προσέξαμε ὅτι κάποια ἄλλα παιδιά μπροστά στή θέα τῶν κραυγαλέων τεκμηρίων τοῦ παρελθόντος ἀποχώρησαν ἁπλά ἐντελῶς ἀμίλητοι καί συγκινημένοι. Ἄλλωστε, ὅπως καί νά ἔχει κάποια πράγματα ἀγγίζουν ἐντελῶς μυστηριακά τίς ψυχές τῶν παιδιῶν.

Ἴσως τελικά νά ἦταν ἀκόμη ἕνας ἐναλλακτικός ΑΝΤΙΚΑΤΟΧΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ πού στόχο εἶχε τήν ἀνάδειξη τῆς ἱστορικῆς μνήμης τῶν γεγονότων τοῦ 1974 στά παιδιά καί τούς νέους τοῦ 2024. Ἄν ἄξιζε αὐτή ἡ σπορά θά τό δείξει ὁ θερισμός στό μέλλον. Ἐμεῖς ὡς δάσκαλοι καί ἐκπαιδευτικοί πράξαμε ἁπλά τό καθῆκον μας ἔναντι τῆς συνείδησής μας καί τῆς ἴδιας τῆς ἱστορίας τῆς πονεμένης πατρίδας μας.

*Τό κείμενο δημοσιεύθηκε στο Περιοδικό “Παρέμβαση Εκκλησιαστική”, τεύχος 58 (Μάιος – Αύγουστος 2024), σελ. 612-615.