Το όραμα της ενωμένης Ευρώπης – Ζωντανό και αναγκαίο παρά ποτέ

Στις 25 Μαΐου καλούνται οι πολίτες στην Ελλάδα και την Κύπρο να εκφράσουν στις κάλπες την προτίμησή τους για τα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.  Πριν λίγες μέρες, για πρώτη φορά, τέσσερις υποψήφιοι για την προεδρία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, διασταύρωσαν τηλεοπτικά τα ξίφη τους, ενώπιον ενός διαδικτυακού ακροατηρίου 700 νέων από χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ).  Τα θέματα που αναδείχθηκαν ήταν η απασχόληση, οι χρηματοπιστωτικές αγορές, η λιτότητα, η κινητικότητα, η μετανάστευση και η ενέργεια.  Οι υποψήφιοι κλήθηκαν ουσιαστικά να καταθέσουν τις προτάσεις και το όραμά τους για το μέλλον της Ευρώπης.  Πριν λίγες μέρες συμπληρώθηκε μία δεκαετία ένταξης της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΕΕ.  Εξάλλου, κάθε χρόνο διοργανώνονται εορταστικές εκδηλώσεις για την Ημέρα της Ευρώπης, την 9η Μαΐου, ως ανάμνηση της  Διακήρυξης Schuman το 1950.

Σήμερα ο δημόσιος προβληματισμός συνεχίζεται.  Παραμένει ζωντανό και εφικτό το όραμα για την ειρηνική συνύπαρξη, η συνεργασία και η πορεία προς την ενοποίηση των ευρωπαϊκών λαών;  Για αιώνες, οι ένοπλες συρράξεις για την επίλυση διακρατικών διαφορών θεωρούνταν μία φυσική κατάσταση στην ευρωπαϊκή ήπειρο, με ενδιάμεσα, σύντομα διαλείμματα ειρήνης.  Ήδη στην αρχαιότητα, το Μεσαίωνα, την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό διατυπώθηκαν πρωτότυπες φιλοσοφικές θεωρίες που εμπεριείχαν το όραμα για την ανάγκη ενότητας και ειρηνικής συνύπαρξης της ανθρωπότητας, οι οποίες αναδύθηκαν μέσα σε συνθήκες έντονων πολιτικοκοινωνικών μεταβολών, συχνά  στη διάρκεια ή μετά από ένοπλες συγκρούσεις.

Στην πίστη του Κομφούκιου (3ο αι. π.Χ.) σε μία «Μεγάλη Αρχή», στην ελληνιστική Κοσμόπολη των Στωϊκών (300 π.Χ.-250 μ.Χ.) και στην ανάγκη ανάδυσης μίας παγκόσμιας μοναρχίας που θα επέβαλε ειρήνη από τον ιταλό Δάντη (Dante Alighieri, 1265-1321) στο έργο του Μοναρχία (De Monarchia, 1312/13) εντοπίζονται αρχικά σπέρματα του οράματος.  Ιδιαίτερα από την περίοδο της Μεταρρύθμισης και μετά, αναδύθηκαν θεωρίες ευρωπαίων στοχαστών για την εγκαθίδρυση μίας ενιαίας διακυβέρνησης με πρωταρχικό σκοπό τη διατήρηση της ειρήνης.

Κατά την πρώιμη περίοδο του Χρυσού Αιώνα της Ολλανδίας, ο φιλόσοφος, θεολόγος, θεωρητικός του δικαίου και διπλωμάτης Ούγκο Γκρότιους (Hugo Grotius, 1583–1645) στο έργο του Περί δικαίου του πολέμου και της ειρήνης (De jure belli ac pacis, 1625) διακηρύσσει πως άτομα και κράτη συνδέονται με έναν κοινό ηθικό νόμο.  Οι μελετητές τον χαρακτηρίζουν έναν από τους πατέρες του Διεθνούς Δικαίου και της ιδέας της Διεθνούς Κοινότητας, ως συνόλου κρατών που μοιράζονται κοινές αρχές και κανόνες διακυβέρνησης.

Τρία χρόνια μετά το θάνατο του Grotius, υπογράφηκε η Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648), με την οποία τερματίστηκε ο καταστροφικός Τριακονταετής Πόλεμος και αναδύθηκε ένα νέο πολιτικό σύστημα στην ευρωπαϊκή ήπειρο.  Η συνθήκη έθεσε τα θεμέλια για τη σημερινή μορφή της Ευρώπης, καθώς αναγνωρίστηκαν οι αρχές της κρατικής κυριαρχίας, της νομικής ισότητας μεταξύ κυρίαρχων κρατών, της μη επέμβασης στα εσωτερικά άλλου κράτους και της θρησκευτικής ανοχής.  Ένα σημαντικό βήμα προς την ειρηνική επίλυση διαφορών στην Ευρώπη πραγματοποιήθηκε λίγα χρόνια αργότερα.  Κατά τα έτη 1712-1713 διοργανώθηκε συνέδριο στην ολλανδική πόλη Ουτρέχτη, με σκοπό την επίλυση σειράς πολιτικών και θρησκευτικών διενέξεων μεταξύ των βασιλικών οίκων της Γαλλίας, Βρετανίας και Ισπανίας.  Στις 11 Απριλίου 1713 υπογράφηκε η Συνθήκη της Ουτρέχτης: Ειρήνη για 26 χρόνια.

O στοχαστής Charles-Irénée Castel, Abbé de Saint-Pierre (1658-1743), αφού απασχολήθηκε ως γραμματέας της γαλλικής αποστολής στο συνέδριο της Ουτρέχτης, άρχισε επί σειρά ετών να επεξεργάζεται ένα σχέδιο ειρήνης που θα  ξεπερνούσε την παραδοσιακή διπλωματία και θα ένωνε όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς σε μία ενιαία ομοσπονδία.  Δημοσίευσε ανώνυμα, και χωρίς μεγάλη ανταπόκριση στο κοινό, το Σχέδιο για μία Διαρκή Ειρήνη (Projet de paix universelle entre les nations, 1713), όπου διακήρυσσε την ανάγκη της ίδρυσης μίας ευρωπαϊκής «συγκλήτου για την ειρήνη», με μόνιμη έδρα στην Ουτρέχτη, και της σύστασης μίας ενιαίας, διεθνούς στρατιωτικής δύναμης, με αποστολή την καταστολή διακρατικών ή ενδοκρατικών διενέξεων. Ακόμη, είναι ο πρώτος που αναφέρεται στην πιθανότητα μίας ευρωπαϊκής ένωσης, αποτελούμενης από ανεξάρτητα κράτη, με συνεκτικό δεσμό την αρχή της συλλογικής αυτοάμυνας.

Ο γερμανός φιλόσοφος και διπλωμάτης Λάιμπνιτς (Gottfried Wilhelm Leibniz, 1646-1716) δημοσίευσε το Αιγυπτιακό Σχέδιο (Ägyptischer Plan, 1670), όπου κατέθεσε την πρόταση για τη δημιουργία μίας κοινότητας κρατών.  Ο βρετανός φιλόσοφος και επιχειρηματίας Πεν (William Penn, 1644–1718) δημοσίευσε την πραγματεία του με το χαρακτηριστικό τίτλο Προς τη σημερινή και μελλοντική ειρήνη στην Ευρώπη (Towards the Present and Future Peace of Europe, 1692/94).

Επόμενος σημαντικός σταθμός στην ευρωπαϊκή διπλωματία ήταν η υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης της Βασιλείας το 1795 μεταξύ της Πρωσίας και της Γαλλίας.  Ο όρος αιώνια ή διαρκής ειρήνη ασκεί έκτοτε επιρροή στην πολιτική σκέψη και πράξη χάρη στο γερμανό φιλόσοφο Καντ (Immanuel Kant, 1724-1804), με τη δημοσίευση της πραγματείας Προς μία αιώνια ειρήνη: Ένα φιλοσοφικό σχεδίασμα (Zum ewigen Frieden: Ein philosophischer Entwurf, 1795).  Η αιώνια ειρήνη ανάμεσα στους λαούς αποτελεί τόσο αίτημα του δικαίου όσο και έσχατο σκοπό του ανθρώπινου γένους, εξηγεί. Στην καντιανή κοσμοθεωρία η ειρήνη ξεπερνά τα στενά όρια της εκάστοτε πολιτικής που στοχεύει σε μια προσωρινή ειρήνη (κατάπαυση εχθροπραξιών), και γίνεται θεμελιώδης φιλοσοφική έννοια. Η πραγματεία γνώρισε τεράστια απήχηση στην εποχή της και θεωρείται μέχρι σήμερα ορόσημο για τη θεωρία του Διεθνούς Δικαίου και των Διεθνών Σχέσεων.  Ο Καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ Νίκος Αυγελής έχει σημειώσει πως, αντίθετα με τις αντιλήψεις τής μέχρι τότε διαδεδομένης πολιτικής φιλοσοφίας και αντίληψης του διεθνούς δικαίου, ο Kant πρέσβευε ότι η ηθική έχει την ίδια εγκυρότητα στις σχέσεις μεταξύ των λαών και των κρατών με αυτή που έχει στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Η δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ) μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1919), του ΟΗΕ στις στάχτες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1945) και της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (ΕΚ, 1958), μετέπειτα Ένωσης (ΕΕ) έχει διαποτιστεί από την καντιανή πολιτική κοσμοθεωρία περί δικαίου και ηθικής στις διακρατικές σχέσεις.

Το όραμα συνέχισαν ο γάλλος λογοτέχνης και ριζοσπάστης πολιτικός Victor Hugo (1802-1885) και ο ιταλός πολιτικός και στρατιωτικός Giuseppe Garibaldi (1807-1882), οι οποίοι μίλησαν για τις «Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». Νωρίτερα, ο αμερικανός Πρόεδρος George Washington (1732-1799) είχε χρησιμοποιήσει τον ίδιο όρο σε ομιλία του.  Ακόμη, ο Benjamin Franklin (1706-1790), είχε επίσης απευθύνει πρόταση προς την Ευρώπη για τη δημιουργία «ενός ομόσπονδου κράτους» και μίας «μεγάλης Δημοκρατίας», με συνιστώντα μέρη όλα τα διαφορετικά κράτη και βασίλεια, που θα μοιράζονταν ένα «κοινό Σύνταγμα».

Δρ. Αικατερίνη Λάμπρου