Δόγμα και Πνευματική ζωή στο υμνογραφικό έργο του Μοναχού Γερασίμου Μικραγιαννανίτη

Η παρούσα εργασία αναφέρεται σε μια μεγάλη μορφή του ορθόδοξου μοναχισμού, τον Γέροντα Γεράσιμο Μικραγιαννανίτη, ο οποίος διακρίθηκε όχι μόνο ως μοναχός, αλλά και ως υμνογράφος της Εκκλησίας μας. Γεγονός είναι ότι με την ιδιότητα του υμνογράφου έγινε γνωστός στους εκκλησιαστικούς και ακαδημαϊκούς κύκλους και με την τεράστια υμνογραφική παραγωγή του ξεπέρασε τα στενά τοπικά και χρονικά όρια της επίγειας ζωής του αποκτώντας επάξια μια διαχρονική αξία στο πνευματικό στερέωμα.

Ο υμνογράφος Γεράσιμος κατά κόσμον Αναστάσιος Γραίκας γεννήθηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 1905, στο Δέλβινο της Βορείου Ηπείρου. Μεγάλη επίδραση άσκησε στα παιδικά χρόνια του υμνογράφου η γιαγιά του Μαρίνα. Τα φυσικά χαρίσματα του Γερασίμου δικαιολογούν την πρώιμη άσκηση του υμνογραφικού χαρίσματος.

Η αποφοίτησή του από το Γυμνάσιο έγινε το 1922 και συνέχισε τις σπουδές του σε σχολή ελληνικής παιδείας. Όπως μας πληροφορεί το μοναχολόγιο της Μεγίστης Λαύρας, το 1923, σε ηλικία 19 ετών, αναχωρεί για το περιβόλι της Παναγίας, το Άγιο Όρος.

Στο κελλί του Τιμίου Προδρόμου, το οποίο υπάγεται στη Μικρά Αγία Άννα, εγκαταβιώνει ως δόκιμος με πνευματικό καθοδηγητή τον ιερομόναχο Μελέτιο Ιωαννίδη.

Αργότερα ο δόκιμος μοναχός από Αναστάσιος ονομάζεται Γεράσιμος. Οι πρώτες δραστηριότητες του νέου μοναχού είναι, στο σπήλαιο που ασκήθηκαν οι άγιοι Διονύσιος ο Ρήτωρ και Μητροφάνης, η ανοικοδόμηση μικρού ναού, τον οποίο προεκτείνει το 1960 με λιτή.

Κύρια χαρακτηριστικά του Γερασίμου ήταν η αγάπη για το Θεό και τον άνθρωπο, η ταπείνωση, η υπακοή και η διάθεση φιλοξενίας. Τη σπουδαιότητα αυτών των αρετών προσπάθησε διά βίου να διδάξει μέσα από την υμνογραφία του. Έως τις τελευταίες ημέρες της ζωής του, έγραφε χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Η τελευταία επιστολή του η οποία απευθυνόταν στον Οικουμενικό Πατριάρχη, είχε ημερομηνία 30 Νοεμβρίου 1991. Την 7η Δεκεμβρίου, ημέρα Σάββατο, εξέπνευσε στο κελλί του, σε ηλικία 86 ετών.

Η πρώτη εκδήλωση τιμής για το υμνογραφικό έργο του Γερασίμου πραγματοποιείται από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος την 18η Φεβρουαρίου του 1937, ενώ την 25η Αυγούστου 1963 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας αποδίδει με επίσημο έγγραφο στον Γεράσιμο το οφίκιο του «Υμνογράφου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας». Το 1968 η Ελληνική Ακαδημία του απονέμει έπαινο. Τέλος το 1968 η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος του προτείνει τη θέση αναπληρωματικού μέλους της Συνοδικής Επιτροπής για θέματα μοναχισμού.

Το έργο του σχετίζεται με την αναγνώριση νέων αγίων, καθώς και την καθιέρωση νέων εορτών. Τρεις είναι οι βασικές ιδιότητες του υμνογράφου Γερασίμου, που τον καθιέρωσαν στην παγκόσμια ορθόδοξη εκκλησιαστική συνείδηση. «Η πρώτη είναι η χαρισματική του έμπνευση, την οποία έθεσε στη διακονία της εκκλησιαστικής ποιήσεως. Η δεύτερη είναι η προσήλωσή του στην παράδοση, της οποίας ανεδείχθη υπέρμαχος. Γαλουχήθηκε από τα νάματα της ορθοδόξου πατερικής παραδόσεως και εμπότισε το χάρισμά του με τα ευώδη αρώματα των εξαισίων μνημείων του ποιητικού λόγου των αρχαίων της Εκκλησίας υμνογράφων. Η τρίτη υμνογραφική του ιδιότητα είναι η πληθωρική έκχυση της πολλαπλής αγάπης του στους αγίους και κυρίως στην Υπεραγία Θεοτόκο».

Σήμερα το έργο του Γερασίμου αποτελείται από 48 χειρόγραφους κώδικες (τόμους). Ο καθένας από αυτούς αριθμεί 800 σελίδες. Κάποιες από τις ακολουθίες του μεταφράστηκαν σε διάφορες γλώσσες, όπως στη σλαβική, αραβική, γεωργιανή, αγγλική, γερμανική και ολλανδική.

Τα χαρακτηριστικά που κοσμούν το έργο του είναι το γνήσιο εκκλησιαστικό, πατερικό και μυστικό ύφος, η άριστη δογματική ορολογία, το άρτιο επίπεδο της ελληνικής γλώσσας, καθώς και η πρωτότυπη μορφή της εκκλησιαστικής του ποίησης, η οποία αποτέλεσε και αντικείμενο διδακτορικής διατριβής από τον αρχιμανδρίτη Γεώργιο Χρυσοστόμου.

Ήταν πολύ φυσικό αυτή η οικουμενική και σύγχρονη εκκλησιαστική μορφή της υμνογραφίας να αποτελέσει υποκείμενο επιστημονικής έρευνας. Τα βιογραφικά στοιχεία, την φιλολογική και αισθητική ανάλυση των χαρακτηριστικών της εκκλησιαστικής του ποιήσεως, καθώς και το ευρετήριο του έργου του Γερασίμου πραγματεύθηκε άριστα ο προμνημονευθείς αρχιμανδρίτης Γεώργιος Χρυσοστόμου.

Μεγάλη απήχηση βρήκε στο τέλος της ζωής του το Θεοτοκάριον, που αποτελείται από 56 κανόνες στη Θεοτόκο, και το Εβδομαδάριον, το οποίο απαρτίζεται από παρακλήσεις και χαιρετισμούς αγίων όλης της εβδομάδος. Άλλα δημοσιευμένα έργα του είναι ο Θησαυρός Αγίων, που περιέχει παρακλητικούς κανόνες αγίων όλου του έτους και ο Ενιαύσιος Στέφανος, που είναι ένα από τα πιο πλήρη και επιτυχημένα έργα του. Στον θεολογικό χώρο και ιδιαίτερα στον χώρο της Δογματικής Θεολογίας, δεν έχει επιχειρηθεί μια συστηματική έρευνα για το πώς αποτυπώνεται το ορθόδοξο δόγμα στους ύμνους του και κατά πόσο η θεολογική σκέψη του Γερασίμου, η οποία εκφράζεται πλήρως τους ύμνους του, σχετίζεται ή ταυτίζεται με τη θεολογική σκέψη των πατέρων της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιήσαμε τα εκδεδομένα έργα του Γέροντος, αλλά και όσους χειρόγραφους τόμους μας ενδιέφεραν. Στην προσπάθεια αυτή βοήθησε πολύ το ευρετήριο του σύνολου έργου του Γερασίμου.

Παρόλες τις δυσκολίες που αντιμετώπισε η έρευνά μας, όσον αφορά στην ανεύρεση του υλικού, με δεδομένο ότι το περιεχόμενο της θεολογικής σκέψης του υμνογράφου σε αρκετές ακολουθίες είναι κοινό, υπάρχουν ωστόσο τα δεδομένα που μαρτυρούν ότι ο υμνογράφος δειγματοληπτικά κάλυψε όλο το Αγιολόγιο της Εκκλησίας, στο οποίο συγκαταλέγονται άνδρες, γυναίκες, παιδιά, απόστολοι, ισαπόστολοι, μάρτυρες, ιερομάρτυρες, όσιοι, ομολογητές και ιεράρχες. Επειδή το θεματικό πεδίο του υμνογράφου είναι ιδιαίτερα εκτεταμένο, η ανίχνευσή μας κατευθύνθηκε ιδιαίτερα προς τις ακολουθίες των αγίων που παρουσιάζουν αξιόλογο θεολογικό και δογματικό ενδιαφέρον.

Μέσα από την εργασία διαφαίνεται το πλούσιο θεολογικό υπόβαθρο της σκέψης του Γερασίμου, το οποίο επιτείνει τη βεβαιότητα ότι ο υμνογράφος υπήρξε μία σύγχρονη θεολογική μορφή που κοσμεί την Ορθοδοξία.

Εξ επόψεως διαρθρώσεως ύλης, η εργασία χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια με τις ανάλογες υποδιαιρέσεις.
Στο πρώτο κεφάλαιο αναλύεται η θεολογία. Δηλαδή εξετάζονται οι όροι που καθορίζουν τις σχέσεις των προσώπων της Αγίας Τριάδος και με ποιο τρόπο αυτοί οι όροι διατυπώνονται στο υμνογραφικό έργο του Γερασίμου. Γίνεται συγκριτική αναγωγή σε εκκλησιαστικούς πατέρες, ώστε να αποδειχθεί η ομοιότητα της θεολογικής σκέψης και να διαφανεί το διαχρονικό και παραδοσιακό στοιχείο στη θεολογική αποτύπωση και ορολογία που χρησιμοποιεί ο υμνογράφος.

Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται το Χριστολογικό και Θεοτοκολογικό πλαίσιο των ύμνων του Γερασίμου. Συγκεκριμένα, μέσα από τους ύμνους του Γέροντα, διερευνάται η θεολογία του μυστηρίου της ενανθρωπήσεως του Λόγου και τα χαρακτηριστικά που τη συγκροτούν στο πλαίσιο της δογματικής διδασκαλίας των πατέρων της Εκκλησίας.

Στο τρίτο κεφάλαιο διερευνάται η Σωτηριολογία, όπως αυτή αποτυπώνεται στους ύμνους του Γερασίμου. Αναλύεται με σαφή τρόπο το πώς η σάρκωση του Λόγου, η Θεοτόκος και οι Άγιοι συνεργούν στη σωτηρία του ανθρώπου και ταυτόχρονα σχολιάζονται οι παράγοντες που συντελούν προς τον σκοπό αυτό σε κάθε περίπτωση χωριστά.

Το τέταρτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στο θέμα της αγιότητας και της πνευματικής ζωής, όπως αυτό καταγράφεται στο εξεταζόμενο υμνογραφικό έργο. Παρουσιάζεται και αναλύεται ο τρόπος, με τον οποίο οι άγιοι διαμόρφωσαν και εξέφρασαν την πίστη της Εκκλησίας· ακόμη το πώς και γιατί οι άγιοι είναι οι κύριοι εκφραστές της Οικουμενικότητάς της, με ποιο τρόπο τιμώνται τα πρόσωπα των αγίων από Αυτήν, γιατί οι άγιοι αποτελούν δοχεία αρετών και χαρισμάτων και, τέλος, το ποια είναι τα γνωρίσματα της πνευματικής ζωής και της θέωσης του ανθρώπου στο έργο του υμνογράφου μας.

Μέσα από αυτό το κεφάλαιο έμμεσα διαφαίνονται τα χαρακτηριστικά της πνευματικής ζωής του Γέροντος Γερασίμου, αλλά και η αλήθεια ότι πρόκειται για θεωμένο πρόσωπο. Ο μοναχός Γεράσιμος έζησε αυτό το στάδιο των πνευματικών αναβάσεων, γιατί καθημερινά κοινωνούσε με τον Θεό, την Παναγία και τους αγίους, οι οποίοι τον κατέστησαν χαρισματικό υμνητικό όργανό τους καθόλη τη διάρκεια της επίγειας ζωής του.

Η μελέτη ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα, στα οποία επισημαίνεται ιδιαίτερα η σχέση του υμνογράφου με τη θεολογική και πατερική γραμματεία. Μια σχέση, η οποία τον καθιερώνει ως μία σύγχρονη θεολογική και οικουμενική μορφή της Ορθοδοξίας.

Μπορείτε να διαβάσετε όλη τη Διδακτορική Διατριβή του π. Στυλιανού Γερασίμου εδώ… 

Η Διδακτορική Διατριβή παραχωρήθηκε με σκοπό την ενημέρωση και τον εμπλουτισμό της θεολογικής έρευνας, διατηρώντας κάθε πνευματικό δικαίωμα. Απαγορεύεται η αναπαραγωγή ή η αναδημοσίευση μέρους ή όλου του κειμένου χωρίς τη γραπτή άδεια του συγγραφέα.
c 2009 ο συγγραφέας π. Στυλιανός Γερασίμου.

Πρώτη δημοσίευση στην ιστοσελίδα 17 Ιουνίου 2009