1.      Το έλεος του Θεού προς τον άνθρωπο

Όπως είναι γνωστό, στις Βιβλικές Μελέτες το έλεος του Θεού λαμβάνει σημαντική θέση, τόσο στην Παλαιά, όσο και στην Καινή Διαθήκη. Στη δική μας συμβολή στο πάνελ αυτό δεν θα ασχοληθούμε ούτε με την γενική έννοια του όρου, ούτε με τη βιβλική του σημασία, αλλά με μία ειδική κατανόηση του ελέους του Θεού κατά τον 17ο και 18ο αιώνα για να διαφανεί πως οι Ευαγγελικές αρχές βρίσκουν την εφαρμογή τους ή και κατανοούνται μέσα σε ποικίλα ιστορικά και κοινωνικά πλαίσια. Θα κάνουμε μία μόνο αναφορά όσον αφορά τον Θεό του ελέους στην παραβολή του Κυρίου κατά την οποία ένας εκ των δούλων του όφειλε το ποσό των μυρίων ταλάντων (Μτ. 18:23-35). Αυτό το ποσό, που για να αποπληρωθεί έπρεπε κάποιος να δουλέψει εφτά ζωές, ο ελεήμων Κύριος το χάρισε στο δούλο του. Αυτή η παραβολή καθορίζει την έννοια και το μέγεθος του ελέους του Θεού απέναντι στον άνθρωπο. Ο Θεός δεν αποδίδει στον άνθρωπο αυτό που του αξίζει, που ουσιαστικά θα έπρεπε να είναι η τιμωρία, αλλά τον περιβάλλει με την αγάπη και το έλεός του.

Εμείς θα αναφερθούμε στο πως κατά τον 17ο και 18ο αιώνα οι υπόδουλοι Έλληνες σε μία περιοχή της Ελλάδας, στη Μάνη της Πελοποννήσου κατανόησαν ή και βίωσαν την έννοια αυτή του ελέους που είτε δεικνύεται από τον Θεό στους ανθρώπους είτε οι άνθρωποι πρέπει να εφαρμόζουν απέναντι στους συνανθρώπους τους.

Σε επίσκεψή μας σε Ναούς του 17ου και 18ου αιώνα στη Μάνη της Πελοποννήσου στην Ελλάδα, παρατηρήσαμε μερικά πράγματα στις τοιχογραφίες των Ναών της περιοχής.

1. Η πλειονότητα των Ναών αυτών, πολλοί από τους οποίους είναι ιδιωτικοί, είναι πλήρως εικονογραφημένοι. Να σημειώσω ότι στις πλείστες περιπτώσεις πρόκειται για τεχνοτροπία λαϊκής τέχνης με αυστηρές βυζαντινές καταβολές.  Το πρώτο ερώτημα μας ήταν γιατί σε μία περίοδο που η Ελλάδα βρισκόταν υπό τον Οθωμανικό ζυγό και υπήρχαν όλες οι γνωστές δυσκολίες για τους Χριστιανούς, οι Ναοί εμφανίζουν μία σημαντική άνθηση στην εικονογραφία και ειδικά στην τοιχογραφία;

2. Η δεύτερη μας παρατήρηση ήταν η επιλογή των αγιογραφικών προγραμμάτων. Είναι προφανές ότι σε όλους τους Ναούς υπάρχουν τα καθιερωμένα παραδοσιακά προγράμματα των τοιχογραφιών, όπως το δογματικό, το χριστολογικό, το ιστορικό, το μαριολογικό, το αγιολογικό κ.λπ. Δίδεται, εν τούτοις, ιδιαίτερη έμφαση σε συνθέσεις που φανερώνουν κατ´ εξοχή το “έλεος του Θεού”. Σημειώνουμε βεβαίως ότι το έλεος του Θεού από Βιβλικής Χριστιανικής πλευράς συνδέεται με το σωτήριο έργο του Χριστού.

Πριν προχωρήσουμε σε διευκρινήσεις στα συγκεκριμένα ερωτήματα, θεωρούμε χρήσιμο να αναφέρουμε μερικά ιστορικά στοιχεία, γιατί πιστεύουμε ότι στο ιστορικό αυτό πλαίσιο βρίσκεται το κλειδί για τις απαντήσεις στα ερωτήματα μας. Όπως γνωρίζουμε, πριν αλλά και μετά την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως (1453), προοδευτικά όλες οι περιοχές της Βυζαντινής αυτοκρατορίας είχαν περιέλθει υπό την Οθωμανική κυριότητα. Η βυζαντινή παιδεία και ο πολιτισμός οδηγήθηκαν σε μαρασμό. Οι χριστιανικοί λαοί περιέπεσαν σε αναλφαβητισμό και η χριστιανική πίστη βρισκόταν σε κίνδυνο. Για το λόγο αυτό, κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός περιερχόταν την Ελλάδα και παρότρυνε τους υπόδουλους να ασχοληθούν με τα γράμματα και την παιδεία των παιδιών τους. Όσο βεβαίως το επέτρεπαν οι κοινωνικές και οι πολιτικές συνθήκες που επέβαλλαν οι Οθωμανικές αρχές.

Οι Χριστιανικοί λαοί, όχι μόνο οι Έλληνες, αλλά και οι άλλοι λαοί, όπως Βούλγαροι, Σέρβοι κ.λπ. ζούσαν υπό τις ίδιες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες. Θυμίζουμε τους βαρείς και δυσβάστακτους φόρους, τους συστηματικούς εξισλαμισμούς και τους μαρτυρικούς θανάτους για όσους αρνούνταν να εξισλαμισθούν, την αφαίρεση των πολιτικών δικαιωμάτων των Χριστιανών κ.λπ. Μόνο η Εκκλησία απολάμβανε κάποιων προνομίων από μέρους των αρχών με στόχο τον ευκολότερο έλεγχο των υποδούλων. Γι αυτό πολλές φορές κληρικοί των ανώτερων και όχι μόνο βαθμίδων αλλά και Χριστιανοί λαϊκοί προύχοντες οδηγούνταν στο θάνατο γιατί κρίνονταν ως υπεύθυνοι για μια κατάσταση που επικρατούσε και δεν ήταν αρεστή στις αρχές.

Εδώ να μου επιτραπεί να προβώ σε μία σύγκριση της καταστάσεως αυτής των Χριστιανών της υπόδουλης Ελλάδας με την κατάσταση των Χριστιανών στη Μέση Ανατολή. Όλοι γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι στη Συρία, εκτός από το πολυσυζητημένο θέμα της χρήσεως χημικών όπλων, καταδικαστέο φυσικά από όλους, υπάρχει και ο συστηματικός διωγμός των Χριστιανών που δεν γνωρίζουμε τον αριθμό των θυμάτων, οπωσδήποτε αρκετά μεγάλος, για τον οποίο δεν έγινε σχεδόν κανένας λόγος και δεν λήφθηκαν μέτρα για την προστασία των Χριστιανών και του αρχαίου Χριστιανικού πολιτισμού της χώρας. Δεν θα παραλείψω να κάνω επίσης μνεία και στην καταστροφή των Εκκλησιών και των άλλων μνημείων στην κατεχόμενη περιοχή της πατρίδας μου Κύπρου.

Σήμερα εμείς πραγματοποιούμε επισκέψεις στις φανταστικές Εκκλησίες της Μάνης και θαυμάζουμε την τέχνη της αγιογραφίας που αναπτύχθηκε εκεί σε μία εξ ίσου δύσκολη πολιτικά και κοινωνικά περίοδο. Η Εκκλησία καλείτο να διαδραματίσει τον πνευματικό και κοινωνικό της ρόλο. Να προσφέρει παιδεία στους υπόδουλους Χριστιανούς, να στηρίξει τους χειμαζόμενους, να στηρίξει την πίστη και να προσφέρει την ελπίδα σε όλους. Κατά την περίοδο αυτή χρησιμοποιούνταν ως διδακτικά βιβλία τα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας και το ρόλο του δασκάλου ανελάμβαναν οι ιερείς. Από αυτή την πρακτική στην Κύπρο επεκράτησε ο λαός να προσφωνεί τους κληρικούς “δάσκαλε”.

Οι Εκκλησίες, επομένως, που είναι εξ ολοκλήρου τοιχογραφημένες με σκηνές της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης ήταν ένας τρόπος διδασκαλίας της πίστεως και μορφώσεως του ήθους με τη μίμηση της αρετής. Παρόμοιες τοιχογραφίες υπάρχουν π. χ. και στη Βουλγαρία. Το πλούσιο θεματολόγιο των τοιχογραφιών αποτελεί το ανοικτό βιβλίο των αγραμμάτων, για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Αγίου Ιωάννη Δαμασκηνού. Αυτός ήταν ο πρώτος και γενικός στόχος των πλούσιων θεμάτων των τοιχογραφιών.

Ο δεύτερος στόχος απέβλεπε στο να εμπνεύσει την ελπίδα στους υπόδουλους μέσα από το εικονογραφικό χριστολογικό πρόγραμμα. Το πρόγραμμα αυτό είναι πολυεπίπεδο. Περιλαμβάνει τα της αποστολής του Χριστού στον κόσμο, της διδασκαλίας του, των θαυμάτων του, των παραβολών, αλλά και των παθών του Χριστού που υπέστη από το πολύ έλεος του για τον άνθρωπο.

Το έλεος του Θεού δεν περιορίζεται στην ιστορική του μόνο διάσταση, αλλά έχει και εσχατολογική προοπτική. Στην προοπτική αυτή όμως το έλεος του Θεού εκδηλώνεται μαζί με τη δικαιοκρισία του Θεού.  Όντως, σε όλους σχεδόν τους Ναούς κυριαρχεί με τρόπο ηγεμονικό η σκηνή τη Β´ Παρουσίας. Στην παράσταση της Β´ Παρουσίας δικαιώνονται όσοι πρόσφεραν έλεος και κατακρίνονται όσοι αθέτησαν το έλεος προς τον συνάνθρωπο.

2.      Το έλεος του άνθρωπου προς το συνάνθρωπο του

Το έλεος του Θεού πρέπει να έχει μιμητή τον άνθρωπο και όχι τη συμπεριφορά του συνδούλου της παραβολής που προαναφέραμε. Ο Κύριος της παραβολής είπε στο δούλο του: «δοῦλε πονηρέ, πᾶσαν τὴν ὀφειλὴν ἐκείνην ἀφῆκά σοι, ἐπεὶ παρεκάλεσάς με·  οὐκ ἔδει καὶ σὲ ἐλεῆσαι τὸν σύνδουλόν σου, ὡς καὶ ἐγὼ σὲ ἠλέησα;». Ειδικότερα, μέσα στο ιστορικό πλαίσιο στο οποίο αναφερόμαστε, το έλεος λαμβάνει ιδιαίτερη σημασία δεδομένου ότι μέσα στις δύσκολες ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες έπρεπε να αναπτυχθεί το αίσθημα της αλληλεγγύης για να γίνει πιο ελαφρύς ο ζυγός της δουλείας και των κακουχιών. Η Εκκλησία λάμβανε πρόνοια για τα ορφανά, για τις κοπέλες που ήσαν απροστάτευτες από δική τους οικογένεια, για την παιδεία των χριστιανών παιδιών κ.λπ. Τα δεδομένα αυτά οδήγησαν ώστε να αναπτυχθεί στη συγκεκριμένη εικονογραφία με ζωντανό τρόπο η σκηνή της Κρίσεως, όταν π.χ. ο Κριτής λέγει: “Επείνασα και εδώκατέ μοι φαγείν ….” κ.λπ.

Παρατηρούνται δύο ειδών εικονογραφικές ερμηνείες. Η με πρώτη λαμβάνει ως βάση το “εδώκατέ μοι” κ.λπ. και έτσι η βοήθεια δίδεται κατ’ ευθεία στον Χριστό, ενώ η δεύτερη λαμβάνει ως βάση το “εφ´ όσον εποιήσατε ενί τούτων των ελαχίστων, εμοί εποιήσατε”. Με τη δεύτερη αυτή ερμηνευτική η βοήθεια δίδεται στους ελάχιστους αδελφούς του Χριστού.

Έντονα προβάλλεται ως παράδειγμα ελέους και ελεημοσύνης ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, πατριάρχης Αλεξανδρείας, Κύπριος την καταγωγή. Η δόξα που έχει λάβει από τον Θεό ασκώντας το έλεος προς τους ανθρώπους, είναι εμφανής από τον τρόπο απεικόνισης του.

Θα έλεγα ότι συγκεκαλυμμένα, μέσω της αγιογραφίας, αφ’ ενός μεν μεταφέρεται το μήνυμα του ελέους του Θεού για όλους τους πάσχοντες υπόδουλους και της ελπίδας της παραμυθίας είτε στον παρόντα κόσμο είτε στη μέλλουσα ζωή, αφ’ ετέρου δε το μήνυμα της δικαιοκρισίας του Θεού για όλους εκείνους που καταδυναστεύουν το συνάνθρωπό τους.

Αυτό που θα μπορούσε να λεχθεί συμπερασματικά είναι ότι, όπως ο Θεός έχει τη δύναμη και την εξουσία να επιβάλει τιμωρία στον άνθρωπο ένεκα των παρεκκλίσεων του από το θέλημα του Θεού, εν τούτοις εφαρμόζει την αγάπη και το έλεός του, κατά τον ίδιο τρόπο, αυτοί που έχουν την εξουσία δεν μπορούν να καταδυναστεύουν τους άλλους, αλλά καλούνται να καταστούν και οι ίδιοι ελεήμονες όπως επιβάλλει το παράδειγμα του Θεού. Το έλεος του Θεού βρίσκεται όντως στο κέντρο του μηνύματος της Εκκλησίας προς τον κόσμο. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει ανάγκη της ελπίδας για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής και για να ανοίξει ο ορίζοντας της βασιλείας του Θεού του ελέους για όλους.

Του Μητροπολίτη Κωνσταντίας και Αμμοχώστου κ. Βασιλείου