Πολυθρησκειακή Ευρώπη και Ορθοδοξία

Λευκωσία Κύπρου
7 Ὀκτωβρίου 2012

ΠΟΛΥΘΡΗΣΚΕΙΑΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ
ὑπό Ἀρχιεπισκόπου Τιράνων, Δυρραχίου καί πάσης Ἀλβανίας
Ἀναστασίου
Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Ἐπιτίμου Μέλους τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν

Στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα εἶχαν διατυπωθεῖ πολλές προβλέψεις ὅτι ἡ θρησκεία σύντομα θά ἔσβηνε στήν Εὐρώπη. Στό ξεκίνημα ὅμως τοῦ 21ου αἰώνα, παράλληλα μέ τήν ἐκκοσμίκευση καί τή θρησκευτική ἀδιαφορία, παρατηρεῖται σέ παγκόσμια κλίμακα μία ἀναζωπύρωση τοῦ θρησκευτικοῦ ἐνδιαφέροντος γιά τό Ὑπερβατικό, γιά τό Θεῖο. Μιά μεταφυσική ἀναζήτηση μέ μεγάλη ρευστότητα. Ὁρισμένοι ζητοῦν νά τήν ἱκανοποιήσουν μέ θρησκευτικές ἀντιλήψεις ἰνδικῆς προελεύσεως (ἰνδουϊστικές ἤ βουδιστικές σχολές κ.λπ.). Ἔτσι, συχνά προσφέρονται στό ἀνυποψίαστο κοινό μεταλλαγμένα προϊόντα διαφόρων θρησκευτικῶν θεωριῶν ποικίλης προελεύσεως, πού προτείνουν μιά ἀόριστη πνευματικότητα ἡ ὁποία τελικά ὁδηγεῖ σέ ἕνα ἀπροσδιόριστο κενό.

Σέ μεγαλύτερο ὅμως βαθμό, τό κοινό της Εὐρώπης ἐπηρεάζεται τελευταίως ἀπό περίεργες μεταφυσικές ἰδέες. Χαρακτηριστικά τήν ἀποκαλύπτουν τά μπέστ σέλλερ τῆς παιδικῆς λογοτεχνίας. Γιά τά παιδιά τοῦ 20οῦ αἰῶνος, ἕνας ἀπό τούς πιό ἀγαπημένους ἥρωες ἦταν ὁ Oliver Twist τοῦ Dickens. Στίς ἀρχές τοῦ 21ου αἰώνα τή θέση τοῦ πῆρε ὁ Χάρυ Πότερ τῆς G.K. Rowling. Στήν ἱστορία τοῦ Oliver Twist, τό Καλό καί τό Κακό προσδιορίζονται σέ μεγάλο βαθμό μέ κοινωνικούς ὅρους. Στίς περιπέτειες τοῦ Χάρυ Πότερ, αὐτά ἀνήκουν στή σφαίρα τῆς μεταφυσικῆς καί ἐκπορεύονται ἀπό τή μοίρα. Στήν πρώτη περίπτωση, ἡ τραγικότητα τῆς ζωῆς μεταμορφώνεται μέ τήν παρέμβαση ἑνός εὐγενοῦς διανοουμένου. Ἀντίθετα, ὁ ἥρωας τῶν σημερινῶν παιδιῶν βρίσκει καταφύγιο στόν σκοτεινό κόσμο τῆς φαντασίας, διότι τό ὁρατό περιβάλλον του εἶναι ἐχθρικό. Τό μαγικό ραβδί στό χέρι τοῦ ἀλλάζει τήν εἰκόνα τοῦ κόσμου. Πρόθεσή του εἶναι νά ὁρίσει τό περιβάλλον τοῦ χρησιμοποιώντας μεταφυσικές ἀόρατες δυνάμεις τοῦ σύμπαντος.

Ἡ ἐκπληκτική ἐπιτυχία τοῦ βιβλίου στό εὐρύ ἀναγνωστικό κοινό σέ πάρα πολλές χῶρες φανερώνει τήν ἰδιαίτερη γοητεία πού ἀσκεῖ σήμερα ἡ φυγή στό φανταστικό, σέ κόσμους μαγικούς, Συγχρόνως ὅμως φανερώνει τό ἐνδιαφέρον γιά μιά περιοχή, πού ὑπερβαίνει τήν κλασική λογική στήν ὁποία στηρίχθηκε ὁ Εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός, δίνοντας ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη στή κριτική λειτουργία τοῦ ὀρθοῦ λόγου σέ ὅλα τά ἐπίπεδα.

Τά θρησκευτικά ἐνδιαφέροντα καί οἱ κοινότητες πού τά ἐκπροσωποῦν ἐξακολουθοῦν νά διαδραματίζουν σοβαρό ρόλο στή σύγχρονη Εὐρώπη, ἡ ὁποία παρουσιάζει σήμερα μιά γενικότερη πολυμορφία. Ὅπως ἐπισήμανε ὁ Γιῶργος Θεοτοκᾶς στό βιβλίο τοῦ Ἐλεύθερο πνεῦμα, “Ἤ Εὐρώπη εἶναι ἕνα σύμπλεγμα ἀπό ἄπειρες ἀντιθέσεις. Διαφορετικές καί πολύ συχνά ἀντίθετες ψυχικές διαθέσεις γεννιοῦνται στόν Βορρᾶ καί τή Μεσημβρία, στή Δύση καί τήν Ἀνατολή. … Τό εὐρωπαϊκό πνεῦμα προϋποθέτει τήν κατανόηση τῆς ἁρμονίας τοῦ εὐρωπαϊκοῦ συνόλου. … Ἤ μεγάλη ἄξια αὐτοῦ του συνόλου εἶναι ὅτι κατόρθωσε νά ἑνώσει σέ μία ἀνώτερη σύνθεση τίς ἀντιθέσεις πού τό ἀποτελούν”1. Οἱ ἀντιθέσεις στήν Εὐρώπη συνυφαίνονται μέ τίς μεταφυσικές πεποιθήσεις τῶν πολιτῶν της, τίς ἀρχές καί παραδόσεις πού ἔχουν οἱ διάφορες θρησκευτικές κοινότητες.

Α\’
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ

     1. Κατά πλειοψηφία, οἱ Εὐρωπαῖοι εἶναι, ὡς γνωστόν, χριστιανοί. Εἶναι ὅμως ἀπό αἰῶνες διηρημένοι σέ διάφορες Ἐκκλησίες καί Ὁμολογίες. Ὑπενθυμίζω λιτά ὅτι ξεχωρίζουν τρία σύνολα: Οἱ Ρωμαιοκαθολικοί, πού ἀποτελοῦν τό πιό συσπειρωμένο συγκρότημα• οἱ Ὀρθόδοξοι, ὀργανωμένοι σέ Αὐτοκέφαλες τοπικές Ἐκκλησίες∙  καί οἱ Διαμαρτυρόμενοι, διαφοροποιημένοι σέ μεγαλύτερες ἤ μικρότερες ὁμάδες. Ὅλες οἱ χριστιανικές κοινότητες διακρίνονται γιά μιά ἔντονη ἱστορική αὐτοσυνειδησία.

Ὁ βασικός ὅρος στίς εὐρωπαϊκές γλῶσσες γιά τή θρησκεία εἶναι religion (Religion, religione). Σύμφωνα μέ τήν πιθανότερη ὑπόθεση, ἡ λέξη δηλώνει ἀφ’ ἑνός τόν δεσμό μέ τό Θεῖο καί ἀφ’ ἑτέρου τόν δεσμό ὁ ὅποιος ἑνώνει τούς ἀνθρώπους πού συμμερίζονται κοινές θρησκευτικές πεποιθήσεις. Ὁ ὅρος ὑπαινίσσεται ταυτόχρονα διαχωρισμό ἀπό κάτι ἄλλα καί ἑνότητα τῶν μελῶν μίας συγκεκριμένης κοινότητος2.

Τό δεύτερο χαρακτηριστικό, ἡ ὀργανωμένη κοινότητα ἐπί τή βάσει θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων, θά ἔλεγα, ἡ ὁριζόντια διάσταση, εἶναι προφανής. Ἡ κάθετη ὅμως διάσταση, ἤ σχέση μέ τόν Θεό, ἤ πίστη, παρουσιάζεται συνήθως ἐξασθενημένη. Ὅσο καί ἄν ὁρισμένοι ἀνεπίγνωστα τά συγχέουν, τυπική ὁμολογιακή ταυτότητα καί αὐθεντική πίστη δέν ταυτίζονται. Πολλοί δηλώνουν Καθολικοί, Ὀρθόδοξοι, Λουθηρανοί κ.τ.λ., ἐνῶ συγχρόνως προσθέτουν ὅτι δέν πιστεύουν σέ Θεό• π.χ. ἐπίσημη στατιστική στή Σουηδία ἀναγράφει ὅτι οἱ χριστιανοί ἀποτελοῦν τό 91 %3, ἐνῶ παλαιότερη ἔρευνα, τοῦ 1990, ὑπολογίζει τό ποσοστό ὅσων πιστεύουν σέ Θεό στό 45%4. Βεβαίως, οἱ στατιστικές γύρω ἀπό θρησκευτικά θέματα εἶναι πολύ σχετικές.

     2. Ἀναμφισβήτητο πάντως παραμένει τό γεγονός ὅτι ἡ χριστιανική πίστη σέ πολλές ἐκ παραδόσεως χριστιανικές κοινωνίες ἔχει διαβρωθεῖ ἀπό τήν  ἀντιθρησκευτική προπαγάνδα καί γενικά τήν ἐκκοσμίκευση πού ἔφερε ἤ Νεωτερικότητα. Σύμφωνα μέ στατιστική του 1990, σέ 15 χῶρες τῆς Εὐρώπης κατά μέσον ὄρο τό 70% δηλώνουν ὅτι πιστεύουν στόν Θεό, ἄλλα μόνο τό 61% ὅτι πιστεύουν σέ ψυχή, τό 43% σέ ζωή μετά θάνατο, τό 33% σέ ἀνάσταση τῶν νεκρῶν, ἐνῶ τό 40% δέν ἐκκλησιάζονται ποτέ5. Χῶρες ποῦ ὑπέστησαν τή συστηματική ἀθεϊστική ἐκπαίδευση στό παλαιό ἀνατολικό μπλόκ ἐμφανίζουν μεγαλύτερη κάμψη πίστεως. Π.χ. στήν Τσεχία, μόνο τό 33% αὐτοπροσδιορίζονται χριστιανοί6, ἐνῶ στήν Ἀνατ. Γερμανία τό ποσοστό εἶναι ἀκόμη μικρότερο.

Διαβάστε όλη την ομιλία εδώ…