Ἡ κατήχηση τῶν πιστῶν ὡς διαρκὴς ποιμαντικὴ ἀνάγκη στὴν ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας

Πρωτ. Μιχαὴλ Βοσκοῦ

Θεολόγου

Τὸ εἰσαγωγικὸ μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι τὸ μυστήριο τῆς βαπτίσεως, διὰ τοῦ ὁποίου γινόμαστε μέλη τοῦ ζῶντος Σώματος τοῦ Χριστοῦ, τῆς ἁγίας Του Ἐκκλησίας, καὶ ἀποκτοῦμε τὴν δυνατότητα νὰ μετέχουμε καὶ στὰ λοιπὰ ἐκκλησιαστικὰ μυστήρια μὲ ἐπίκεντρο καὶ ἀποκορύφωμα τὸ μέγα μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Μέχρι τὸν 4^ο αἰ. οἱ ἄνθρωποι βαπτίζονταν κατὰ κύριο λόγο σὲ ὥριμη ἡλικία, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἤδη ἀπὸ τὶς σελίδες τῆς Καινῆς Διαθήκης συνταντοῦμε καὶ περιπτώσεις νηπιοβαπτισμοῦ. Μέχρι τότε, λοιπόν, τοῦ μυστηρίου τῆς βαπτίσεως προηγεῖτο τριετὴς κατήχηση ἀπὸ τὸν ἐπίσκοπο καὶ τοὺς ἱερεῖς, κατὰ τὸ πρότυπο τῆς τριετοῦς μαθητείας τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων κοντὰ στὸν Κύριο πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς. Ὅσοι ἤθελαν νὰ βαπτιστοῦν, ἔπρεπε προηγουμένως νὰ ἐγγραφοῦν στοὺς καταλόγους τῶν κατηχουμένων, νὰ συμμετέχουν στὶς ἀπαιτούμενες κατηχητικὲς συνάξεις, καθὼς καὶ στὴν Θεία Λειτουργία μέχρι τὶς αἰτήσεις καὶ τὴν εὐχὴ γιὰ τοὺς κατηχουμένους. Ἔπρεπε ἐπίσης ν’ ἀλλάξουν τρόπο ζωῆς, ἀποτασσόμενοι τὴν προηγούμενη ζωὴ τῆς ἁμαρτίας καὶ συντασσόμενοι μὲ τὰ νέα δεδομένα τῆς κατὰ Χριστὸν ζωῆς. Ἡ τριετὴς κατήχηση δὲν ἀποσκοποῦσε ἁπλῶς καὶ μόνον στὴν παροχὴ τῶν ἀναγκαίων γνώσεων, ἀλλὰ πρωτίστως στὴν βῆμα πρὸς βῆμα εἰσαγωγὴ στὸν τρόπο ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας. Μὲ τὴν ὁλοκλήρωση τῆς τριετοῦς κατηχήσεως ἐντάσσονταν στοὺς πρὸς τὸ φώτισμα εὐπρεπιζομένους καὶ προετοιμάζονταν πιὸ συστηματικὰ γιὰ τὸ βάπτισμα, ἐξ οὗ καὶ οἱ αἰτήσεις καὶ ἡ εὐχὴ γιὰ τοὺς πρὸς τὸ φώτισμα εὐτρεπιζομένους στὴν Θεία Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων. Μετὰ τὸ βάπτισμα ἀκολουθοῦσαν οἱ λεγόμενες μυσταγωγικὲς κατηχήσεις, κατὰ τὶς ὁποῖες διδάσκονταν τὰ σχετικὰ μὲ τὰ ἱερὰ μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας.

Μὲ τὴν ἐπικράτηση τοῦ νηπιοβαπτισμοῦ ἀπὸ τὸν 5^ο αἰ. καὶ ἐντεῦθεν τὰ σχετικὰ δεδομένα ἄλλαξαν. Ἔκτοτε, ἡ κατήχηση γινόταν ἀναγκαστικὰ μετὰ τὸ βάπτισμα καὶ τὴν εὐθύνη γι’ αὐτὴν εἶχε ὁ ἀνάδοχος μαζὶ μὲ τοὺς γονεῖς τοῦ παιδιοῦ, ἀλλὰ ἀσφαλῶς καὶ τοὺς διδασκάλους τῆς Ἐκκλησίας. Ἐὰν ληφθεῖ ὑπόψιν τὸ γεγονός, ὅτι στὶς μέρες μας ἔχει ἀτονήσει ἐντελῶς ὁ θεσμὸς τοῦ ἀναδόχου στὴν ἀληθινὴ του διάσταση, ἀφοῦ οἱ ἀνάδοχοι ἔχουν σήμερα περισσότερο τυπικὸ ρόλο παρὰ οὐσιαστικό, ἀντιλαμβάνεται κανεὶς πόσο μεγάλη σημασία ἀποκτᾶ ἡ ἀνάγκη κατήχησεως τῶν ἤδη βεβαπτισμένων Χριστιανῶν. Ἕνα μεγάλο μέρος τῆς εὐθύνης πέφτει, χωρὶς ἀμφιβολία, στοὺς ὤμους τῶν γονέων. Πόσοι, ὅμως, ἀπὸ τοὺς γονεῖς ἔχουν τὶς ἀπαραίτητες προϋποθέσεις καὶ τὶς ἀπαιτούμενες γνώσεις, ὥστε νὰ κατηχήσουν σωστὰ τὰ παιδιά τους; Τελικά, τὸ μεγαλύτερο βάρος τῆς εὐθύνης παραμένει στοὺς διδασκάλους τῆς Ἐκκλησίας καὶ κυρίως στοὺς ἐπισκόπους καὶ τοὺς ἱερεῖς, στὶς μητροπόλεις καὶ τὶς ἐνορίες.

Σὲ προηγούμενες δεκαετίες γινόταν διάκριση ἀνάμεσα στὴν ἐξωτερικὴ ἱεραποστολή, ποὺ εἶναι ἡ κήρυξη τοῦ Εὐαγγελίου σὲ λαοὺς ποὺ τὸ ἀγνοοῦν, καὶ τὴν ἐσωτερικὴ ἱεραποστολή, ποὺ εἶναι ὁ ἐπανευαγγελισμὸς τῶν ἰδίων τῶν Χριστιανῶν. Αὐτὴ ἡ διάκριση ἦταν, ἐπὶ παραδείγματι, ἀνάμεσα στὰ θέματα ποὺ ἀπασχόλησαν τὸ πρῶτο θεολογικὸ συνέδριο, ποὺ ἔγινε στὴν Ἀθήνα τὸ 1936. Σήμερα προτιμᾶται ἀντὶ τοῦ ὅρου «ἐσωτερικὴ ἱεραποστολὴ» ὁ ὅρος «ἐπανευαγγελισμός». Σὲ πρόσφατο συνέδριο, ποὺ ὀργάνωσε ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος στὴν Ἀθήνα τὸ διήμερο 15-16 Ἰουνίου 2023, τὸ γενικὸ θέμα ἦταν «Ὀργάνωση καὶ ἐπανευαγγελισμὸς τῆς ἐνορίας». Κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ συγκεκριμένου συνεδρίου, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος κ.κ. Ἱερώνυμος, ἀναφερόμενος στὴ σημασία τοῦ ὄρου «ἐπανευαγγελισμός», τόνισε ὅτι ἀντιλαμβάνεται τὴ σημασία του «ὡς ἀναγνώριση ἐκ μέρους μας ὅτι ὑπάρχει ἀνάγκη νὰ κηρυχθεῖ ἐκ νέου ὁ εὐαγγελικὸς λόγος σὲ λιγότερα ἢ περισσότερα μέλη τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας κοινότητας, ἐξαιτίας τῆς ἀλλοίωσης τοῦ εὐαγγελικοῦ τρόπου πίστης, ζωῆς καὶ ἤθους. Ὁ ἐπανευαγγελισμὸς παραπέμπει σὲ ἐπανακατήχηση, προκειμένου νὰ εὑρεθεῖ ὁ ὀρθὸς προσανατολισμός, ἡ αὐθεντικὴ πίστη, καὶ ἔτσι νὰ μὴν τίθεται ἐν ἀμφιβόλῳ ἡ σωτηρία τῶν ἀνθρώπων».

Τὸ μεγάλο ἐρώτημα ποὺ τίθεται, ὡς ἐκ τούτου, εἶναι τὸ ἑξῆς: Πῶς μπορεῖ νὰ γίνει στὶς μέρες μας αὐτὸς ὁ ἐπανευαγγελισμός, αὐτὴ ἡ ἐπανακατήχηση τῶν πιστῶν; Ἡ ἀπάντηση δὲν εἶναι καθόλου εὔκολη καὶ καθόλου ἁπλή, λαμβανομένου ὑπόψιν τοῦ γεγονότος ὅτι τὰ δεδομένα τοῦ συγχρόνου κόσμου ἔχουν μεταβληθεῖ ἄρδην. Θὰ διατυπώσουμε πιὸ κάτω ὁρισμένες σκόρπιες σκέψεις, μὲ σκοπὸ ν’ ἀποτελέσουν τροφὴ γιὰ περαιτέρω προβληματισμὸ ἐπὶ τοῦ συγκεκριμένου θέματος:

– Τὸ κήρυγμα κατὰ τὴν κυριακάτικη Θεία Λειτουργία ἀποτελεῖ μιὰ ἄριστη δυνατότητα ἐπικοινωνίας τοῦ ἐπισκόπου ἢ τοῦ ἱερέα μὲ τοὺς πιστούς. Πρέπει, ὅμως, νὰ γίνεται στὴν σωστή του θέση, ποὺ εἶναι ἀμέσως μετὰ τὸ εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα, καὶ νὰ εἶναι σύντομο, περιεκτικὸ καὶ οὐσιαστικό, κάτι ποὺ ἀπαιτεῖ κατάλληλη προετοιμασία, ἀλλὰ καὶ σὲ ὕφος ποὺ νὰ ἑλκύει καὶ ὄχι νὰ ἀπωθεῖ. Ἕνα κήρυγμα ποὺ γίνεται σὲ λάθος χρονικὴ στιγμή, ποὺ διαρκεῖ περισσότερο ἀπ’ ὅσο ἐπιτρέπουν οἱ ἀντοχὲς τῶν ἀνθρώπων, ποὺ δὲν ἔχει συνοχή, ποὺ θυμίζει προεκλογικὴ πολιτικὴ ὁμιλία κινδυνεύει νὰ φέρει τὰ ἀντίθετα ἀποτελέσματα.

– Μιὰ ἄλλη ἄριστη δυνατότητα ἐπικοινωνίας τοῦ ἐπισκόπου ἢ τοῦ ἱερέα μὲ τοὺς πιστοὺς εἶναι οἱ τακτικὲς (ἑβδομαδιαῖες ἢ δεκαπενθήμερες ἢ ἔστω μηνιαῖες) ὁμιλίες. Σὲ τέτοιου εἴδους ὁμιλίες ἔχει ὁ ἐπίσκοπος ἢ ὁ ἱερέας τὴν ἄνεση νὰ μιλήσει πολὺ περισσότερη ὥρα στοὺς πιστοὺς παρὰ σὲ ἕνα κυριακάτικο κήρυγμα, ὁπότε μπορεῖ νὰ ἀναπτύξει ἕνα θέμα πιὸ ἀποτελεσματικά, ἐνῶ ἔχει καὶ τὴν δυνατότητα νὰ κάνει σειρὲς ὁμιλιῶν πάνω σὲ κάποιο ἑνιαῖο θέμα (π.χ. ἑρμηνεία τῆς Θείας Λειτουργίας, ἑρμηνεία κάποιου βιβλίου τῆς Καινῆς ἢ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης κ.ο.κ.). Μπορεῖ ἀκόμη νὰ κάνει πιὸ ἐξειδικευμένες σειρὲς ὁμιλιῶν σὲ συγκεκριμένο ἀκροατήριο (π.χ. ὁμιλές γιὰ νέους, γιὰ νεαρὰ ζευγάρια κ.ο.κ.). Ἕνα ἄλλο μεγάλο πλεονέκτημα τῶν ὁμιλιῶν εἶναι ἡ δυνατότητα ποὺ ἔχουν οἱ συμμετέχοντες νὰ θέσουν τὶς δικές τους ἐρωτήσεις καὶ ἀπορίες καὶ νὰ διατυπώσουν τοὺς δικούς τους προβληματισμούς.

– Μιὰ τρίτη ἄριστη δυνατότητα ἐπικοινωνίας τοῦ ἐπισκόπου ἢ τοῦ ἱερέα μὲ τοὺς πιστοὺς εἶναι ἡ ἀρθρογραφία σὲ ἐκκλησιαστικὰ καὶ ὄχι μόνο περιοδικά. Μὲ τὴν βοήθεια τοῦ Θεοῦ στὶς μέρες μας ἡ ἔκδοση ἑνὸς βιβλίου ἢ ἑνὸς περιοδικοῦ εἶναι πολὺ εὐκολώτερη καὶ πολὺ φθηνότερη ὑπόθεση  ἀπ’ ὅ,τι ἦταν σὲ παλαιότερες ἐποχές. Μάλιστα σήμερα ἡ πρόσβαση σὲ ἕνα κείμενο ἔχει ἁπλοποιηθεῖ κατὰ πολύ, ἀφοῦ μπορεῖ νὰ γίνει καὶ μέσῳ διαδικτύου ἀπὸ τὸν ἠλεκτρονικό μας ὑπολογιστὴ ἢ ἀκόμη καὶ ἀπὸ τὸ κινητό μας τηλέφωνο. Τὸ διαδίκτυο εἶναι μιὰ σύγχρονη μεγάλη κατάκτηση, ποὺ ἐμπερικλείει ἀσφαλῶς πολλοὺς κινδύνους, πολλὲς παγίδες καὶ πολλοὺς πειρασμούς, ἀλλὰ συνάμα ἀνοίγει καὶ τεράστιες δυνατότητες, ποὺ πρὶν λίγα χρόνια οὔτε κὰν νὰ διανοηθεῖ μποροῦσε κανείς. Ἡ Ἐκκλησία καὶ οἱ διδάσκαλοί της καλοῦνται νὰ ἀξιοποιήσουν στὸ ἔπακρο τὶς δυνατότητες τοῦ διαδικτύου γιὰ τὸν ἐπανευαγγελισμὸ καὶ τὴν ἐπανακατήχηση τῶν πιστῶν. Κηρύγματα, ὁμιλίες, συνεντεύξεις, ἄρθρα, περιοδικά, βιβλία καὶ τόσα ἄλλα μποροῦν νὰ γίνουν προσβάσιμα στὸν κάθε ἄνθρωπο μέσῳ τοῦ διαδικτύου.

– Μιὰ τέταρτη ἄριστη δυνατότητα ἐπικοινωνίας τοῦ ἐπισκόπου ἢ τοῦ ἱερέα μὲ τοὺς πιστοὺς εἶναι τὸ μυστήριο τῆς ἐξομολογήσεως. Στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τὸ μυστήριο τῆς ἐξομολογήσεως δὲν εἶναι μόνο μυστήριο ἐξαγορεύσεως ἁμαρτιῶν, ὅπως συμβαίνει στοὺς Ρωμαιοκαθολικούς, ἀλλὰ εἶναι συνάμα καὶ μυστήριο πνευματικῆς καθοδηγήσεως. Μέσα ἀπὸ τὸ μυστήριο αὐτὸ μπορεῖ νὰ πραγματοποιηθεῖ μὲ τὸν καλύτερο τρόπο ὁ ἐπανευαγγελισμὸς καὶ ἡ ἐπανακατήχηση τοῦ πιστοῦ καὶ μάλιστα σὲ καθαρὰ προσωπικὸ ἐπίπεδο. Γιὰ νὰ δοῦμε, ὅμως, ἁπτὰ ἀποτελέσματα, ἀπαιτεῖται χρόνος καὶ κόπος. Ὁ πνευματικὸς πατέρας ὀφείλει νὰ θυσιάσει πολὺ χρόνο, γιὰ νὰ βοηθήσει οὐσιαστικὰ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ζητοῦν ἀπὸ αὐτὸν πνευματικὴ καθοδήγηση, ἀλλὰ ὀφείλει νὰ καταβάλλει καὶ πολὺ κόπο, ὥστε νὰ εἶναι ἕτοιμος «ἀεὶ πρὸς ἀπολογίαν παντὶ τῷ αἰτοῦντι (αὐτὸν) λόγον περὶ τῆς ἐν (αὐτῷ) ἐλπίδος» (Α’ Πέτρ. γ’, 15).

– Οἱ κατηχητικὲς συνάξεις τῶν ἐνοριῶν καὶ οἱ ἐκκλησιαστικὲς θερινὲς κατασκηνώσεις ἀποτελοῦν μιὰ ἄλλη δυνατότητα προσεγγίσεως τῶν παιδιῶν. Εἶναι ἀλήθεια, βέβαια, ὅτι ὁ θεσμὸς τῶν κατηχητικῶν συνάξεως εὑρίσκεται στὶς μέρες μας σὲ κρίση. Τὰ παιδιὰ ποὺ μετέχουν σ’ αὐτὲς εἶναι πολὺ λιγότερα ἀπ᾽ ὅ,τι ἦταν πρὶν ἀπὸ μερικὲς δεκαετίες. Ἀπαιτοῦνται, λοιπόν, φρέσκες ἰδέες, γιὰ νὰ ἑλκύσουμε τὰ παιδιὰ νὰ ἔρθουν στὶς κατηχητικὲς συνάξεις τῶν ἐνοριῶν, ἀλλὰ καὶ σωστὴ προετοιμασία τῶν κατηχητῶν, ὥστε νὰ μποροῦν ν’ ἀνταποκριθοῦν ἱκανοποιητικὰ στὶς πολλαπλὲς ἀπαιτήσεις τῶν σημερινῶν παιδιῶν. Οἱ ἐκκλησιαστικὲς θερινὲς κατασκηνώσεις γιὰ μαθητὲς Δημοτικοῦ, Γυμνασίου καὶ Λυκείου, ἀλλὰ καὶ γιὰ φοιτητὲς καὶ νέους, μποροῦν νὰ φέρουν πιὸ ἄμεσα ἀποτελέσματα, ἀφοῦ τὰ παιδιὰ καὶ οἱ νέοι ποὺ μετέχουν σ’ αὐτὲς μποροῦν νὰ πάρουν μιὰ συνολικὴ γεύση τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας (κυρίως τῆς λειτουργικῆς της ζωῆς) μέσα στὸ μικρὸ χρονικὸ διάστημα ποὺ διαρκεῖ μιὰ κατασκηνωτικὴ περίοδος.

– Δὲν θὰ μπορούσαμε, ὁλοκληρώνοντας τὶς σκέψεις μας, νὰ μὴν κάνουμε μιὰ σύντομη ἀναφορὰ καὶ στὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στὰ σχολεῖα. Τὸ μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, γιὰ νὰ ἀποτελεῖ ὄντως δυνατότητα ἐπανευαγγελισμοῦ καὶ ἐπανακατηχήσεως τῶν παιδιῶν, πρέπει πάσῃ θυσίᾳ νὰ παραμείνει ὡς μάθημα ὀρθόδοξης πίστης καὶ ζωῆς. Πρέπει ν’ ἀποφευχθεῖ μὲ κάθε τρόπο ἡ ἐπιδιωκόμενη μετατροπή του σὲ μάθημα καθαρὰ θρησκειολογικὸ ἢ καθαρὰ γνωσιολογικό. Ἀλλὰ αὐτὸ δὲν ἀρκεῖ ἀπὸ μόνο του. Πρέπει οἱ διδάσκοντες τὸ μάθημα αὐτό, εἴτε στὴν Δημοτικὴ εἴτε στὴν Μέση Ἐκπαίδευση, νὰ ἔχουν οἱ ἴδιοι ἐμπειρία τῆς ὀρθόδοξης πίστης καὶ ζωῆς, ὥστε νὰ μποροῦν νὰ τὴν μεταδώσουν καὶ στοὺς μαθητές τους.

Παρέμβαση Εκκλησιαστική, Τεύχος 55 (Μάιος – Αύγουστος 2023)

Πρώτη δημοσίευση στην ιστοσελίδα 26.11.2023