Παρουσίαση του βιβλίου του Φίλιππου Καρατσιόλη «Ζωγραφίζοντας την κατεχόμενη Τύμπου, Πινελιές Ζωής»

Δρ Ανδρέας Φούλιας

Βυζαντινολόγος

Θεοφιλέστατε επίσκοπε Μεσαορίας κ. Γρηγόριε, αξιότιμοι κ. βουλευτές, κ. Δήμαρχοι Λατσιών και Γερίου, κύριε κοινοτάρχη Τύμπου, αγαπητοί προσκεκλημένοι, κυρίες και κύριοι.

Θα ήθελα αρχικά να ευχαριστήσω θερμά για την τιμητική πρόσκληση, όπως απόψε παρουσιάσω το τελευταίο πόνημα του Φίλιππου Καρατσιόλη με τίτλο, Ζωγραφίζοντας την κατεχόμενη Τύμπου, Πινελιές Ζωής. Είναι με μεγάλη χαρά που καλωσορίζουμε ένα ακόμα βιβλίο του ακάματου συγγραφέα, αφού αυτό είναι το τρίτο στη σειρά πόνημά του με θέμα το χωριό του, την Τύμπου. Η παρούσα ευρύτερη και μεγαλύτερη προσπάθεια επικυρώνει την πολυετή ενασχόληση του συγγραφέα με το θέμα του εκτοπισμού μεγάλου αριθμού πολιτών το 1974 από τις πατρογονικές μας εστίες, ενώ παράλληλα αναδεικνύεται η αγάπη για το χωριό του Τύμπου και την Κύπρο γενικότερα. Ο Φίλιππος Καρατσιόλης μέσα από το συνολικό του έργο αναδεικνύεται ως ένα πρότυπο Κύπριου πατριώτη, ο οποίος ενσαρκώνει ειλικρινά και γνήσια, τον άνθρωπο που αγωνίζεται σθεναρά χωρίς κανένα συμφέρον ή ανταμοιβή, για να περισώσει ό,τι γίνεται από τα χαμένα μας όνειρα, τα οποία σκόρπισε η προδοσία και η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974. Ο Φίλιππος είναι ένας άνθρωπος, ο οποίος αγαπά με πάθος τον τόπο του και θέλει μέσα από το έργο του να αναχαιτίσει και αν ήταν δυνατόν να σταματήσει τον χρόνο για να μην επέλθει η λήθη. Η πάλη όμως με την λήθη δυστυχώς είναι ένας άνισος αγώνας, ο οποίος επιφυλάσσει πολλές θλίψεις και λίγες χαρές.

Πριν προχωρήσω στην καθαυτό παρουσίαση του βιβλίου να μου επιτραπεί μόνο να πω, ότι ως ερευνητής της ιστορίας μνημείων μας στα κατεχόμενα, τέτοιες προσπάθειες, όπως αυτή που έχουμε σήμερα στα χέρια μας, είναι πολύτιμες και βαρυσήμαντες. Ο μισός αιώνας της προσφυγιάς και της αποκοπής μας από τα ιερά και τα όσιά μας είναι πολύ μεγάλος χρόνος και χρειάζεται μεγάλο ψυχικό σθένος και αντοχή για να μπορέσουμε να αντισταθούμε και να αντέξουμε. Αρκεί να πω μόνο τούτο: μέσα στο πλαίσιο των ερευνητικών μας ενασχολήσεων για εντοπισμό μνημείων ή συγγραφή κειμένων για συγκεκριμένους ναούς, σε διάφορες περιοχές των κατεχομένων, δυσκολευόμαστε πλέον να ταυτίσουμε τα ονόματα εκκλησιών, ξωκκλησιών ή περιοχών. Η αλυσίδα της μετάδοσης πληροφοριών, ονομάτων, τοπωνυμίων, παραδόσεων έχει σε πολλές περιπτώσεις πλέον σπάσει, αφού οι παππούδες μας και οι πατεράδες μας έφυγαν. Δυστυχώς το πολιτικό status quo δεν ευνοεί ούτε τον πολιτισμό μας, ούτε τη διαφύλαξη της προαιώνιας ταυτότητας των χωριών και των πόλεών μας, αφού η ισλαμοποίηση των κατεχομένων είναι πλέον κάτι περισσότερο από εμφανής. Ο Φίλιππος μέσα από το βιβλίο αυτό ακριβώς προσπαθεί να κρατήσει την αλυσίδα της παράδοσης αδιάσπαστη, την ιστορία του χωριού και των ανθρώπων του ενωμένη, συλλέγοντας δημοσιεύματα, αναφορές, αλλά και μνήμες. Αναπλάθει και θυμίζει γεγονότα, ονόματα και εικόνες, συνυφαίνει τον χαμένο χρόνο με τις χαρές, τον πόνο, και τις λύπες, εν τέλει με την νοσταλγική μικροϊστορία που εκείνος και η γενιά του έζησαν στην Τύμπου. Το βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιας έρευνας και εντρύφησης σε πηγές, πρωτογενείς και δευτερογενείς. Περιλαμβάνει προσωπικά βιώματα, νεκρολογίες, αποκόμματα εφημερίδων, τοπογραφικά σχέδια, φωτογραφίες ηρώων αλλά και των τάφων τους, ποιήματα, τραγούδια, όχι μόνο του ιδίου αλλά και συγχωριανών του, τα οποία προσδίδουν ιδιαίτερο ιστορικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον. Απώτερος σκοπός του είναι να παραδώσει την σκυτάλη στην επόμενη γενιά φορτισμένη με όσο γίνεται περισσότερες πληροφορίες και αγάπη για τον τόπο, ώστε να μπορέσουμε, όταν έλθει η ευλογημένη μέρα του γυρισμού, να επανασυνδεθούμε και να ριζώσουμε ξανά στα χώματα μας. Ίσως αυτό να ακούγεται πλέον ρομαντικό και ανέφικτο, αλλά θα ήθελα να πω ότι αν για όλα τα κατεχόμενα χωριά μας υπήρχε αυτή η πρόνοια, τότε θα είχαμε κερδίσει πολλά και σίγουρα οι νέες γενιές θα ένιωθαν πολύ περισσότερο δεμένες με τους τόπους, τις παραδόσεις και την ιστορία των προγόνων τους.

Το νέο βιβλίο του Φίλιππου Καρατσιόλη φέρει τον τίτλο, Ζωγραφίζοντας την κατεχόμενη Τύμπου, Πινελιές ζωής. Είναι χαρτόδετο και αποτελείται από συνολικά 382 σελίδες. Το βιβλίο εκδόθηκε στη Λευκωσία και φέρει χρονολογία έκδοσης το 2023. Οι εκδόσεις Ηλία Επιφανίου E.C.E. Investments Ltd ανέλαβαν την εκτύπωση και τεχνική επιμέλεια, παραδίδοντας ένα καλαίσθητο και με ευκολοδιάβαστο σχήμα βιβλίο. Θα μου επιτραπεί να σημειώσω με ικανοποίηση τη δυναμική πορεία του συγκεκριμένου κυπριακού εκδοτικού οίκου, ο οποίος τα τελευταία χρόνια έχει παραδώσει στο ευρύτερο κοινό αλλά και την επιστημονική κοινότητα εξαιρετικούς νέους τίτλους και δημοσιεύσεις.

Στο εξώφυλλο του βιβλίου  υπάρχει πίνακας, από τη σειρά ζωγραφικών έργων «1958», τον οποίο συνοδεύει η εξής λεζάντα: «Ο Μιχαήλ Καρατσιόλης ο οποίος πότιζε αμέριμνος το κοπάδι του στη τοποθεσία Πραστιό, νοτιοανατολικά της Τύμπου. Τις πρωινές ώρες της 8ης Ιουλίου του 1958 δολοφονήθηκε από φανατικούς εθνικιστές τουρκοκύπριους». Κλείνει το παράθεμα. Η δολοφονία αυτή, όπως αναφέρει σε προηγούμενο βιβλίο του ο συγγραφέας, έγινε ως τυφλή εκδίκηση για τη δολοφονία και εξαφάνιση, λίγες μέρες πριν, του υπέργηρου χότζα του τζαμιού Κιρκλάρ τεκκέ.

Το εξώφυλλο φέρει διπλώσεις, τα λεγόμενα αφτιά δηλαδή. Στο αφτί του εμπροσθόφυλλου υπάρχει σύντομο βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα. Το περιεχόμενο του βιβλίου κατανέμεται σε δύο μεγάλες ισομερείς ενότητες: Το πρώτο μέρος φέρει τον τίτλο Ιστορικές αναφορές σε πηγές από βιβλία και εφημερίδες της εποχής και χωρίζεται σε 15 κεφάλαια. Το δεύτερο μέρος φέρει τον τίτλο Γειτονιές της Τύμπου με κείμενα, ποιήματα και πίνακες και περιγράφει με παραστατικότητα, γλαφυρότητα αλλά και αξιοθαύμαστη λεπτομερή μνημονική παρουσίαση ανθρώπους, κτήρια και γεγονότα της κοινότητας. Ομοίως το δεύτερο μέρος του βιβλίου χωρίζεται σε 15 κεφάλαια. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει γενική βιβλιογραφία, δηλαδή συγγράμματα τα οποία ο συγγραφέας χρησιμοποίησε στη διαδρομή σύνθεσης της εργασίας του. Στην τελευταία σελίδα του βιβλίου απουσιάζει ο κολοφώνας.

Του πρώτου κεφαλαίου προηγείται ο πίνακας περιεχομένων, ο σύντομος πρόλογος του συγγραφέα και οι χαιρετισμοί. Θα πρέπει να σημειώσω ότι ο Φίλιππος έχει συλλέξει ένα αξιοθαύμαστο αριθμό επιστημονικών και ιστορικών πηγών, που είμαι βέβαιος ότι θα αποτελέσουν βάση και έναυσμα για τους μελετητές που θα ήθελαν να εντρυφήσουν στην ιστορία της Τύμπου. Θα ήθελα να σταθώ στην εμβόλιμη τοποθέτηση κειμένου από τον χαιρετισμό που είχε κάνει το 2006 ο μακαριστός ιστορικός Κώστας Γραικός για το προηγούμενο βιβλίο του Φίλιππου με τίτλο «Τύμπου», όπου καταγράφει την άποψή του σχετικά με τους πίνακες του αυτοδίδακτου ζωγράφου και συγγραφέα. Ο Γραικός με ευθυτενή και δωρικό λόγο περιγράφει με ακρίβεια τη σημασία του έργου του συγγραφέα, καθώς και τη σημασία και ερμηνεία της ζωγραφικής ενασχόλησής του, με την οποία προσπαθεί να κρατήσει ζωντανή, ή μάλλον να αναστήσει τη ζωή στο αγαπημένο του χωριό. Ανοίγω παράθεμα: «Σπίτια δρόμοι, γειτονιές καθώς και ιστορικές εικόνες από την Τύμπου, όλα συνυφασμένα με μια ρομαντική διάθεση και με προεκτάσεις στον εσωτερικό κόσμο του καλλιτέχνη. Οι πίνακές του είναι έκφραση του ψυχικού του κόσμου. Βλέποντας το έργο του ζεις την Τύμπου πριν από 40-50 χρόνια, σαν μια ζωντανή μικροκοινωνία. Συνυφαίνουν την παράδοση και έχουν το στοιχείο να δημιουργούν ένα ευχάριστο συναίσθημα». Κλείνει το παράθεμα.

Στη συνέχεια ακολουθούν διάφορα εμβόλιμα κείμενα συγγραφέων και ερευνητών σχετιζόμενα με την Τύμπου, ένα εκ των οποίων ανήκει στον ομιλούντα από παλαιότερο άρθρο μου στο επιστημονικό περιοδικό Κυπριακαί Σπουδαί. Θέμα του ήταν η τυχαία ανακάλυψη το 2009 των ψηφιδωτών και παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου-6ου αιώνα στους Αγίους Σαράντα/Κιρκλάρ Τεκκέ. Η ανακάλυψη αυτή από αρχαιολογικής άποψης ήταν πολύ σημαντική, γιατί αποκαλύφθηκαν μοναδικά δείγματα ζωγραφικής του 5ου και 6ου αιώνα μ.Χ. τα οποία εμπλούτισαν σημαντικά το ρεπερτόριο των ψηφιδωτών της Κύπρου και ειδικά του μεσαρίτικου χώρου. Εδώ θα πρέπει να αναφέρω την ουσιαστική συμβολή του μακαριστού φίλου και συνεργάτη τουρκοκύπριου αρχαιολόγου Tuncer Bagiskan, με τον οποίο συνεργαστήκαμε στενά για την διάσωση των ψηφιδωτών, αλλά και για την προστασία του χώρου από περαιτέρω καταστροφή. Επίσης, θα ήθελα να σημειώσω και την ενεργό συμπαράσταση του Θεοφιλεστάτου επισκόπου Μεσαορίας, ο οποίος ενημέρωσε τότε τον Μακαριστό αρχιεπίσκοπο Κύπρου Χρυσόστομο τον Β΄ για το εύρημα. Ο Μακαριώτατος, σε συνάντηση που είχαμε μαζί του και αφού εξηγήσαμε τη σημασία των ευρημάτων, με ενθάρρυνε και με συνέδραμε οικονομικά ώστε να μεταβώ στο 11ο Διεθνές Συνέδριο της Α.I.E.M.A. (Association internationale pour l’étude de la mosaïque antique) για τη μελέτη του ψηφιδωτού που θα γινόταν στην Προύσα της Τουρκίας, για να παρουσιάσω στην επιστημονική κοινότητα τα νέα ευρήματα, πράγμα το οποίο και έγινε.

Ας επανέλθουμε στο βιβλίο. Ακολουθούν επιστημονικά κείμενα άλλων ερευνητών, όπως του Σίμου Μενάρδου, του Ρούπερτ Γκάνις, του χαλκέντερου ερευνητή Κωστή Κοκκινόφτα για τον καταγόμενο από την Τύμπου κύπριο καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Σταυρού των Ιεροσολύμων αρχιμανδρίτη Νικόλαο Χριστοδούλου, 1846-1909.

Στη συνέχεια υπάρχει κατάλογος όλων των εκκλησιών του χωριού με σύντομες αναφορές και τεκμηρίωση, καθώς και τοπογραφικά σχέδια αλλά και πίνακες του συγγραφέα για καθεμιά από αυτές. Το εποπτικό υλικό του βιβλίου είναι πλούσιο και ισόρροπα κατανεμημένο ειδικά στα κεφάλαια εκείνα, όπου η σύζευξη εικόνας και λόγου χρειάζεται για να αποδοθεί πληρέστερα το νόημα. Οι εμβόλιμες, και με έντονο προσωπικό αποτύπωμα, «συνεισφορές» συγχωριανών του με κείμενα, ποιήματα, τραγούδια, βγαλμένα από τα δικά τους βιώματα και μνήμες προσφέρουν μια πλειάδα πληροφοριών, συνειρμών αλλά και συναισθημάτων. Αυτά τα στοιχεία αποτελούν αυθεντικά συστατικά του παρελθόντος και μαρτυρίες για τη γενέθλια γη, που χάθηκε μέσα στον πόνο του πολέμου και της προσφυγιάς το καλοκαίρι του 1974. Ιδιαίτερη αναφορά και προσοχή δίνεται στην περίοδο από το 1950 μέχρι και το 1974, όπου εδώ περιλαμβάνονται και τα τραγικά γεγονότα του 1958, για τα οποία μας προϊδέασε ήδη το εξώφυλλο του βιβλίου. Η χρονιά αυτή ήταν μια μαύρη σελίδα στην ιστορία των δικοινοτικών συγκρούσεων στο νησί, αλλά και μια νίκη του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας και από τις δύο πλευρές. Το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου κλείνει με κείμενα για την τουρκική εισβολή, τον εκτοπισμό και τα τραγικά αποτελέσματα που αυτός είχε όχι μόνο για τους Τυμπιώτες, αλλά και για όλους τους εκτοπισμένους.

Το δεύτερο και τελευταίο μέρος του βιβλίου, ξεκινά από τη σελίδα 173 και περιλαμβάνει μια αξιοθαύμαστη λεπτομερή περιδιάβαση στις γειτονιές της Τύμπου, τοπογραφικά σχέδια και φωτογραφίες από τη ζωή στην Τύμπου. Εξ όσων γνωρίζω, από την υφιστάμενη βιβλιογραφία για τα κατεχόμενα χωριά της Κύπρου, είναι η πρώτη φορά που με τόση λεπτομέρεια και ακρίβεια παρουσιάζεται η περιδιάβαση ενός χωριού. Υπάρχουν επίσης αναφορές σε ήρωες της κοινότητας, σε γεγονότα και δραστηριότητες που σημάδεψαν το χωριό και τους χωριανούς πριν και μετά το 1974. Οι περιγραφές συνοδεύονται από  πίνακες ζωγραφικής του συγγραφέα, φωτογραφίες, τοπογραφικά σχέδια, ντοκουμέντα και κείμενα με  εμπειρίες χωριανών καθώς και γενεαλογικές αναφορές. Όλα αυτά συνθέτουν ένα πλούσιο και απρόσμενα ζωντανό σύνολο το οποίο δημιουργεί έντονα συναισθήματα, προβληματισμό, αλλά και ένα παροξυσμό επιθυμίας και νοσταλγίας για την επιστροφή στους τόπους που μας γέννησαν.  Το δεύτερο μέρος του βιβλίου ζωντανεύει την εποχή προ του 1974 και σκιαγραφεί με ενάργεια και νοσταλγία την ζωή στο μεσαρίτικο χωριό.

Αγαπητοί φίλοι,

Αντί επιλόγου επέλεξα να μεταφέρω εδώ απόσπασμα από το ποίημα της Ελένης Κυριάκου Γραικού από την ποιητική της συλλογή «Οι ρίζες μας», που κυκλοφόρησε το 1978 και βρίσκεται στη σελίδα 381 του ανά χείρας βιβλίου:

Πώς το διαβήκαμε το κατώφλι της προσφυγιάς

σπάζοντας τον τελευταίο κρίκο

που μας έδενε με τον κόσμο μας –

θα μπορέσουμε ξανά να γυρίσουμε στην απλοχωριά μας;

Τώρα τις ιστορίες μας πού θα τις γράφουμε

μακρυά από τη γης μας; Και στα παιδιά μας

πώς θα φτιάχνουμε μνημόσυνο

που δεν γνωρίζουμε ποιο χώμα τα σκεπάζει;

Ευχαριστώ.