Ο Ακάθιστος Υμνος και η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Αβάρους

Ο Ακάθιστος Υμνος ψάλλεται σήμερα στις Ορθόδοξες χριστιανικές εκκλησίες – όπως κάθε χρόνο ακριβώς δύο εβδομάδες πριν τη Μεγάλη Παρασκευή – συνοψίζοντας τους ψαλμούς των τεσσάρων ακολουθιών των Χαιρετισμών στην Παναγία. Πρόκειται για το σύνολο των στίχων που απαγγέλθηκαν στις ακολουθίες των τεσσάρων προηγουμένων Παρασκευών, αρχής γενομένης από την πρώτη Παρασκευή της Σαρακοστής μεταξύ των οποίων και το κοντάκιο: «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ».

Ολος ο ύμνος αποτελείται από 24 στροφές (οίκους) και περιέχει συνολικά 72 στίχους, ενώ το «Χαίρε» απευθύνεται στην Παναγία συνολικά 144 φορές.

Το ιστορικό του ακάθιστου ύμνου

Πώς συνδέεται όμως ο Ακάθιστος Υμνος και η απότιση φόρου τιμής στην Παναγία Θεοτόκο με την ιστορία του Βυζαντίου και τη διάσωση της Κωνσταντινούπολης από τους Αβάρους πολιορκητές.

Τῇ ὑπερμάχῷ στρατηγῷ τὰ νικητήρια, ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια, ἀναγράφω σοι ἡ πόλις σου, Θεοτόκε· ἀλλ’ ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον, ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον, ἵνα κράζω σοί· Χαῖρε Νύμφη ἀνύμφευτε.

Σύμφωνα με το Συναξαριστή, το κοντάκι που περιέχεται στον ύμνο δημιουργήθηκε το 626, μετά τη σωτηρία της Κωνσταντινούπολης από την πολιορκία των Αβάρων και των Περσών, οπότε και οι πολίτες της Κωνσταντινούπολης των έψαλαν  για πρώτη φορά στην ολονύκτια ακολουθία, στη Μονή της Βλαχέρνας.

Οι στίχοι του, τιμούν την «Υπερμάχο Στρατηγό Θεοτόκο», στην οποία η Πόλη της – οι πιστοί της Κωνσταντινούπολης – απέδωσε τα «νικητήρια» για τη διάσωση της από τον εχθρό αλλά και τα «ευχαριστήρια» διότι τους λύτρωσε από τα δεινά τους ενώ επιπλέον της ζητούν να τους ελευθερώσει από κάθε άλλο κίνδυνο. Και το τροπάριο κλείνει με σθεναρό χαιρετισμό προς την Παναγία: «Ινα κράζω σοι, Χαίρε Νύμφη, Ανύμφευτε»

Οι Πέρσες εισβολείς

Φωτογραφία από το mikrasiatis.gr

Τον 7ο αιώνα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία εκτεινόταν σε Ευρώπη και Ασία. Μεταξύ των ορίων της βρίσκονταν και οι Αγιοι Τόποι. Τον 7ο αιώνα οι Πέρσες καταπάτησαν τις ανατολικές ακτές της Αυτοκρατορίας. Εισέβαλαν στα Ιεροσόλυμα και άρπαξαν τον τίμιο Σταυρό που βρίσκονταν εκεί από τον καιρό που τον είχε βρει η Αγία Ελένη.

Οι Πέρσες εισβολείς μετέφεραν το Σταυρό στην πρωτεύουσά τους, την Κτησιφώντα. Κατόπιν αυτής της εισβολής ο Αυτοκράτος Ηράκλειος εκστράτευσε προς την Ανατολή και έφτασε μέχρι την Κτησιφώντα, επιτέθηκε στους Πέρσες και πήρε πίσω τον Τίμιο Σταυρό (14 Σεπτεμβρίου 628).

Η εκστρατεία του Ηράκλειου στην Ανατολή

Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μετά το τέλος του Ηρακλείου

 

Στον ίδιο χρόνο όμως που ο Ηράκλειος εκστράτευε,  οι Αβαροι, βρήκαν την ευκαιρία να παραβιάσουν προηγούμενη συμφωνία τους με την Αυτοκρατορία και επιχείρησαν να κατακτήσουν την πρωτεύουσά της, την Κωνσταντινούπολη.

Η άμυνα της Πόλης ήταν ιδιαίτερα ασθενής καθώς ο στρατός βρισκόταν μακριά, σε εκστρατεία. Ο Βώνος, στενός συνεργάτης του Ηράκλειου με πολιτικές και στρατιωτικές αρμοδιότητες και ο πατριάρχης Σέργιος έκαναν ότι περνούσε από το χέρι τους για να σώσουν την απειλούμενη Κωνσταντινούπολη.

Ο Ηράκλειος από την πλευρά του όταν έμαθε για την επίθεση των Αβάρων βρισκόταν στην Σεβάστεια και προκειμένου να κατορθώσει η Πόλη να αντισταθεί,  έστειλε δώδεκα χιλιάδες στρατό ώστε να την οχυρώσει.

Η περιφορά της εικόνας της Παναγιάς της Βλαχέρνας στα τείχη της Κωνσταντινούπολης

«Θεοτόκος Δεομένη», ρωσική εικόνα του 13ου αιώνα, με πρότυπο την περίφημη εικόνα της Παναγίας των Βλαχερνών

 

Από τη δική του πλευρά ο πατριάρχης Σέργιος δεν άφησε την υπεράσπιση της Κωνσταντινούπολης μόνο στο μειωμένο και ακέφαλο στράτευμα. Κάλεσε τους πιστούς της  να προσευχηθούν γονυπετείς στην Παναγία και να της ζητήσουν τη συνδρομή της, στη διάσωση της Πόλης.

Ο ίδιος περιγράφεται ότι περιέφερε την εικόνα της Παναγίας από τη Μονή της Βλαχέρνας κατά μήκος των τειχών της Κωνστνατινούπολης ώστε να εμψυχώσει το σχετικά μικρό αριθμό των υπερασπιστών της.

Ο ανεμοστρόβιλος και η αντάρα

Απεικόνιση της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολής από τους Αβάρους το 626 από το χρονικό του Κωνσταντίνου Μανασσή.

 

Και παρά το γεγονός ότι η διάσωση της Κωνσταντινούπολης φάνταζε ιδιαιτέρως δύσκολη, αν όχι ακατόρθωτη, τελικώς συνέβη. Στην Πόλη τη νύχτα της 7ης προς την 8η Αυγούστου του έτους 626, σηκώθηκε μεγάλος ανεμοστρόβιλος, η θάλασσα ανταριάστηκε για τα καλά και τα πλοία του εχθρού καταποντίστηκαν, μαζί και οι πολιορκητές της πόλης. Όλοι μίλησαν για «θαύμα». Κάποιοι από αυτούς που αντιστέκονταν στους επιδρομείς είπαν ότι κατά την ώρα της πολιορκίας στα τείχη της Κωνσταντινούπολης εμφανίστηκε η Παναγία.

Γιατί το Κοντάκιο των Χαιρετισμών της Παναγίας ονομάστηκε Ακάθιστος Υμνος

Ο Ακάθιστος Ύμνος, ρωσική εικόνα του 14ου αιώνα. Στο κέντρο εικονίζεται η Παναγία, ενώ καθεμιά από τις μικρές περιφερειακές εικόνες αφορά τη διήγηση ενός από τους 24 «οίκους» του Ακαθίστου Ύμνου

 

Κατόπιν της αδόκητης σωτηρίας της Πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας του Βυζαντίου οι κάτοικοί της συγκεντρώθηκαν στην Παναγία των Βλαχερνών και με εμφανή συγκίνηση έψαλαν στη Θεοτόκο μεγάλη ευχαριστία για τη βοήθεια που τους προσέφερε. Τότε, εν έτη 626, έψαλαν μόνο το Κοντάκιο των Χαιρετισμών προς την Παναγία. Δεν υπήρχαν ακόμη οι παρακλητικοί κανόνες. Και όπως αναφέρεται στο συναξάρι της Ε΄εβδομάδας των νηστειών την οποία διανύουμε, έψαλαν το Κοντάκιον «ὀρθοστάδην τότε πᾶς ὁ λαός». Δηλαδή οι πιστοί έψαλαν τον ύμνο προς τη Θεοτόκο όρθιοι και για το λόγο αυτό ονομάστηκε «Ακάθιστος Υμνος».

Εικονογραφία και αγιογράφηση

Μία από τις πολλές εκδοχές της Παναγίας του Ακαθίστου

 

Μεγάλος αριθμός εικόνων με θέμα τον Ακάθιστο Υμνο έχουν αγιογραφηθεί στο βάθος των χρόνων από το 626 και μετά και απεικονίζουν  την Παναγία και γύρω της μικρές εικόνες που η κάθε μία από αυτές αντιστοιχεί σε κάθε έναν από τους οίκους του ύμνου. Υπάρχουν επίσης τοιχογραφίες με το ίδιο θέμα  σε πολλούς ορθόδοξους χριστιανικούς ναούς.

Ο ακάθιστος ύμνος και η λαϊκή γλώσσα

Ορισμένες εκφράσεις της ακολουθίας των Χαιρετισμών έχουν περάσει στη λαϊκή γλώσσα και χρησιμοποιούνται ως καθημερινές εκφράσεις. Οι δύο πιο γνωστές από αυτές είναι:

– «Απορώ και εξίσταμαι»: λέγεται όταν κάποιος θέλει να εκφράσει ιδιαίτερη έκπληξη και απορία για κάτι.

– «Χαίρε βάθος αμέτρητο»: λέγεται για κάτι το οποίο είναι δυσεξήγητο και δε μπορεί εύκολα να κατανοηθεί.