Έθνος και Οικουμένη (του Σταύρου Σ. Φωτίου)

Ένα ψευτοδίλημμα που ταλαιπώρησε και ταλαιπωρεί τον τόπο είναι η πολωτική σχέση έθνους και οικουμένης. Και όμως, καμία αντιπαλότητα δεν πρέπει να υπάρχει μεταξύ των δύο, αφού εθνικό και οικουμενικό μπορούν να περιχωρούνται στην αλήθεια. Διότι πατρίδα είναι ο τόπος και ο τρόπος βίωσης της αλήθειας, η φανέρωση αυθεντικής συλλογικής ιδιοπροσωπίας. Ως εκ τούτου πατριωτισμός είναι η αυθυπέρβαση και η αυτοπροσφορά, που θα πει ότι δίνεις περισσότερα από όσα υποχρεούσαι. Όχι μόνο σε περίοδο πολέμου αλλά και σε περίοδο ειρήνης. Έτσι πατριώτης είναι ο ακέραιος λειτουργός, ο συμπαθών ιατρός, ο αληθεύων πολιτικός. Πατριώτης είναι ο οδηγός που σέβεται τον πεζό, ο δάσκαλος που προσφέρεται στους μαθητές. Πατριώτης είναι όποιος οξύνει την ευαισθησία και την κριτική μας σκέψη, όποιος εκφέρει λόγο ελευθεροποιό, ήθος ρήξης και σύγκρουσης με οτιδήποτε ποδηγετεί την κοινωνία και εξαθλιώνει τη ζωή. Και είναι η βίωση του ήθους αυτού που καταφάσκει τη λειτουργικότητα των θεσμών, την αληθινή αυτοδιοίκηση, την ποιοτική πρόσβαση της ζωής. Εντέλει πατριώτης είναι όποιος συνεισφέρει στην εύρυθμη λειτουργία της πόλης, της πολιτικής, του πολιτισμού.

Συνεπώς πατρίδα δεν σημαίνει επαρχιωτισμός και οικουμένη δεν σημαίνει ισοπέδωση. Kάθε έθνος μπορεί να ζει με τον δικό του τρόπο την αλήθεια, χωρίς να χαρακώνεται στο οικείο και να εκλαμβάνει το διαφορετικό ως εξ ορισμού αλλότριο και εχθρικό. Kάθε έθνος καλείται να συμμετέχει ισότιμα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, να προσλαμβάνει και να αξιοποιεί οτιδήποτε αυθεντικό. H υπέρβαση κάθε ξενοφοβίας και μισαλλοδοξίας, η επίδειξη αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού, είναι θεμελιώδη γνωρίσματα μιας διαπροσωπικής κοινωνίας.

H κατάφαση της αληθινής ετερότητας εκφράζεται με την ισοτιμία, που σημαίνει σεβασμό της διαφοράς. Εδώ η διαφορά δεν αποτελεί αφορμή εχθρότητας και χωρισμού αλλά έναυσμα κοινωνίας και επικοινωνίας. Aυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει κλείσιμο στο εγώ και εσωστρέφεια αλλά άνοιγμα προς όλους, ένας παγκόσμιος διάλογος συμφιλίωσης και καταλλαγής. Mέσα σε αυτόν συνυπάρχουν η ετερότητα και η ενότητα, η κοινότητα και η διαφορά. H ενότητα δεν σημαίνει ισοπέδωση και η διαφορά δεν εξυπακούει απομόνωση. Ούτε ατομικισμός ούτε μαζοποίηση· ούτε αναρχία ούτε ολοκληρωτισμός.

Έτσι, έθνος και οικουμένη εκφράζουν τον πλούτο της ανθρωπότητας, προφυλάσσοντάς την από την οποιαδήποτε απολυτοποίηση του σχετικού. Tο έθνος θυμίζει στην οικουμένη την ανάγκη απαλλαγής από ιδεολογικές αφαιρέσεις και αφηρημένα σχήματα· η οικουμένη θυμίζει στο έθνος την ανάγκη απαλλαγής από φυλετικές ειδωλοποιήσεις και συλλογικούς ναρκισσισμούς. Tο έθνος προσφέρει στην οικουμένη την αξία της διαφοράς· η οικουμένη προσφέρει στο έθνος την αξία της ενότητας.

Mακράν της οικουμένης το έθνος εκπίπτει στο σύνδρομο του «περιούσιου λαού», που οδηγεί στον εθνικισμό και την απομόνωση. Ο φυλετισμός και ο φανατισμός προάγουν την κλειστότητα και τον τοπικισμό. Αντίστοιχα, μακράν του έθνους η οικουμένη εκπίπτει στο σύνδρομο του «παγκόσμιου μαζανθρώπου», που οδηγεί στον διεθνικισμό και την απροσωπία. O ισοπεδωτισμός και η πολτοποίηση προάγουν την οικονομική αποικιοκρατία και την πολιτισμική υποκουλτούρα. Συνεπώς ο διάλογος εθνικού και οικουμενικού, διαφοράς και ενότητας, είναι η μόνη οδός για αρμονική συνύπαρξη ανθρώπων και λαών. Μας το έδειξε άλλωστε η λογοτεχνία. Όσο πιο αυθεντικός είναι ένας συγγραφέας τόσο πιο εθνικός και συνάμα οικουμενικός είναι. Κορυφαία κλασικά παραδείγματα ο Όμηρος, ο Δάντης, ο Σαίξπηρ, ο Θερβάντες, ο Nτοστογιέφσκι.

Εθνικός και οικουμενικός άνθρωπος σημαίνει, αφενός, έξοδο από την αυτάρκεια και την ιδιωτεία, αντίδραση στον αποχαυνωμένο ατομικιστή και τον ανεύθυνο μαζάνθρωπο, φανέρωση ήθους καθολικής ευθύνης. O άνθρωπος με την καθολική συνείδηση, που αγωνίζεται για την πανανθρώπινη ενότητα, είναι ο αληθινός πατριώτης. Kαι παγκόσμιος πολίτης είναι ο άνθρωπος με τις οικουμενικές ευαισθησίες, που γνωρίζει καλά αυτό που η οικολογία σήμερα βεβαιεί: κόσμος ένας ή κανένας. Η σμίκρυνση του χωρόχρονου που επέφερε σήμερα η τεχνολογία στο παγκόσμιο, πιστοποιεί πλέον ότι χρειαζόμαστε πανανθρώπινες προτάσεις ζωής· εναλλακτικές λύσεις, που να καταθέτουν όραμα ζωής για όλους τους ανθρώπους, για όλη την ανθρωπότητα.

Ζητούμενο σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, είναι η οικουμένη των εθνών, έθνη της οικουμένης.

*Ο Σταύρος Σ. Φωτίου είναι καθηγητής στο Τήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κύπρου.