Η Θεονύμφευτος κόρη. Η Παναγία Χρυσελεούσα Στροβόλου και τα κειμήλια της (Λευκωσία 2017)

Κωστής Κοκκινόφτας
ΧPIΣTOΔOYΛOY XATZHXPIΣTOΔOYΛOY: H ΘEONYMΦEYTOΣ KOPH. H ΠANAΓIA XPYΣEΛEOYΣA ΣTPOBOΛOY
KAI TA KEIMHΛIA THΣ (ΛEYKΩΣIA 2017)

Κυκλοφόρησε πρόσφατα, με πρωτοβουλία της Εκκλησιαστικής Επιτροπής του Ιερού Ναού της Παναγίας Χρυσελεούσης Στροβόλου και με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 200 χρόνων από το έτος κατά το οποίο ο Εθνομάρτυρας Αρχιεπίσκοπος Κύπρου (1810-1821) Κυπριανός προέβη σε εκτεταμένα έργα ανακαίνισης του Ναού, σχετικός τόμος με συγγραφέα τον βυζαντινολόγο Χριστόδουλο Χατζηχριστοδούλου και τίτλο: «Η Θεονύμφευτος κόρη. Η Παναγία Χρυσελεούσα Στροβόλου και τα κειμήλιά της». Ο Ναός αυτός αποτέλεσε για αιώνες, και ειδικότερα κατά τους δύσκολους χρόνους της ξένης κατοχής, το κέντρο της εθνικής, κοινωνικής και πνευματικής ζωής των κατοίκων της κοινότητας του Στροβόλου. Ειδικότερα δε, στα παλαιότερα χρόνια και πριν ο Στρόβολος επεκταθεί στα σημερινά του όρια, ο Ναός επιβαλλόταν με την παρουσία του στη μικρή τότε κοινότητα και ακτινοβολούσε από την πνευματικότητα της Χριστιανικής διδασκαλίας, που εκπροσωπούσαν οι ταπεινοί λειτουργοί του.

Με την έκδοση του τόμου για την ιστορία και τα πολύτιμα κειμήλια του Ναού καθίσταται γνωστή στους πιστούς, αλλά και σε κάθε άλλον ενδιαφερόμενο, η μεγάλη συμβολή του στη διατήρηση του πολιτιστικού ιδεώδους των κατοίκων, που στηριζόταν στην Oρθόδοξη πίστη, στην ελληνική παιδεία και στην ιστορική μνήμη.

Καταδεικνύεται ακόμη η ουσιαστική και αθόρυβη για αιώνες προσφορά του στον τομέα της ενίσχυσης των εθνικών προσδοκιών, στην ενεργοποίηση των ευκαιριών, που προκάλεσαν την πολιτιστική ενδυνάμωση του λαού, και στη διαμόρφωση της ελληνορθόδοξης φυσιογνωμίας του τόπου.

Ο τόμος αποτελείται από 355 περίπου σελίδες και περιλαμβάνει στο πρώτο μέρος θερμό χαιρετισμό του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Κύπρου κ. Χρυσοστόμου, εισαγωγικό προλόγισμα του προέδρου της Εκκλησιαστικής Επιτροπής του Ναού, Γιάγκου Ευθυμιάδη, και εκδοτικό σημείωμα του συγγραφέα. Ακολουθεί ένα σύντομο κεφάλαιο για τον Στρόβολο και την ιστορία του, το εκτενέστερο τμήμα του βιβλίου, που αφορά στον Ναό της Παναγίας της Χρυσελεούσας και στα κειμήλιά του, καθώς και ένα ειδικό κεφάλαιο για το σπουδαιότερο τέκνο, που ανέδειξε η κοινότητα, τον Εθνομάρτυρα Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό και τη σχέση του με τον Ναό. Περιλαμβάνονται ακόμη κεφάλαια για τον επιβλητικό Nαό της Του Θεού Σοφίας, που ανηγέρθη πρόσφατα, για τα παρεκκλήσια του Ναού της Χρυσελεούσας και για τους κληρικούς και τις εκκλησιαστικές επιτροπές, που υπηρέτησαν σε αυτόν.

Το πρώτο κεφάλαιο έχει επίκεντρο την κοινότητα του Στροβόλου, η οποία από ένα μικρό χωριό των αρχών του 20ού αιώνα είναι σήμερα ένας από τους μεγαλύτερους Δήμους του νησιού με πέραν των εβδομήντα χιλιάδων κατοίκων και με σημαντική συμβολή στην εξέλιξη της πρωτεύουσας και στην ανάπτυξη και πρόοδο της Kύπρου. Παρουσιάζεται η ιστορική διαδρομή της κοινότητας στον χρόνο και γίνεται επιγραμματική αναφορά σε ορισμένες από τις σπουδαιότερες μορφές των κατοίκων της, όπως τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό, τον στενό συγγενή του και σπουδαίο αγωνιστή του 1821, Αρχιμανδρίτη Θεοφύλακτο Θησέα και άλλους. Στη συνέχεια, με βάση ένα παλαιό χειρόγραφο του έτους 1792, που σώζεται στο Αρχείο του Ναού και τιτλοφορείται: «Βραβείον ζώντων και τεθνεώτων κατοίκων της Κώμης Στροβύλου», παρατίθενται τα ονόματα ανδρών και γυναικών, οι οποίοι αποτελούσαν την τοπική κοινωνία στα τέλη του 18ου αιώνα.

Ακολουθεί το τρίτο και εκτενέστερο κεφάλαιο του τόμου, που αφορά στον Nαό και τις εικόνες και τα κειμήλιά του, και το οποίο πλαισιώνεται από πολλές σχετικές φωτογραφίες, που του προσδίδουν αισθητική αρτιότητα. Αρχικά παρουσιάζεται η ιστορία του αρχαίου και του νεότερου κτίσματoς του Ναού και γίνεται ειδική αναφορά στο έργο της επέκτασης και επισκευής, που πραγματοποίησε ο Εθνομάρτυρας Αρχιεπίσκοπος Κύπριανός, με τη συμβολή του πρωτεξαδέλφου του, Χατζησάββα Κυριακού, πατέρα των εθνικών αγωνιστών Κυπριανού, Νικόλαου και Αρχιμανδρίτη Θεοφύλακτου Θησέα. Ο συγγραφέας διερευνά επίσης τις αρχιτεκτονικές ιδιαιτερότητες του Ναού και παρουσιάζει τις διαφορετικές φάσεις ανοικοδόμησης και αναδιαμόρφωσής του, δημοσιεύοντας ταυτόχρονα τις σχετικές κτητορικές και άλλες επιγραφές.

Σε ξεχωριστό υποκεφάλαιο γίνεται αναφορά στον τοιχογραφικό διάκοσμο του Ναού, από τον οποίο σώζονται ορισμένα χαρακτηριστικά δείγματα, που αποτελούν σπουδαία παραδείγματα της ζωγραφικής τέχνης, η οποία αναπτύχθηκε στον τόπο μας στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα. Ο συγγραφέας συγκρίνει την κάθε μία από τις τοιχογραφίες αυτές με αντίστοιχες άλλων ναών του νησιού, καθιστώντας το σχετικό κεφάλαιο ένα πανόραμα των διαφόρων τάσεων στον τομέα της ζωγραφικής τέχνης, που αναπτύχθηκε την περίοδο αυτή.

Στο επόμενο υποκεφάλαιο εξετάζονται και παρουσιάζονται τα ξυλόγλυπτα του Ναού, όπως το εικονοστάσιο, τα βημόθυρα και τα προσκυνητάρια, που είναι έργα λεπτεπίλεπτης και ωραιότατης τέχνης. Καταγράφονται οι σχετικές παραδόσεις και τα ονόματα των τεχνιτών και των δωρητών, που μερίμνησαν για την κατασκευή τους, αναλύονται οι επιμέρους τεχνοτροπικές ιδιαιτερότητές τους nκαι δημοσιεύονται οι επιγραφές τους. Παρατίθενται επίσης ερμηνείες και σχόλια για τον συμβολισμό των διαφόρων διακοσμητικών μοτίβων και ερμηνεύονται πτυχές της χριστιανικής διδασκαλίας, που αντιπροσωπεύουν.

Ακολουθεί μία από τις σημαντικότερες ενότητες του κεφαλαίου, αυτή που αφορά στις εικόνες του Ναού και η οποία είναι η εκτενέστερη, αφού καταλαμβάνει 130 περίπου σελίδες. Κάθε μία από τις εικόνες, που είναι τοποθετημένες στο τέμπλο, τόσο οι δεσποτικές, όσο και αυτές του δωδεκάορτου και των αποστολικών, καθώς και αρκετές άλλες, που βρίσκονται στα προσκυνητάρια, στον άμβωνα και αλλού, παρουσιάζεται με λεπτομέρεια, αναλύονται τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της και παρατίθενται οι επιγραφές, που διασώζει με τα ονόματα των δωρητών και του αγιογράφου της. Στα σχετικά σχόλια, που συνοδεύονται από πλούσιο εποπτικό φωτογραφικό υλικό, γίνεται επίσης λόγος στις ποικίλες εικονογραφικές τάσεις και αποκαλύπτεται ο πλούτος της αγιογραφικής τέχνης, που καλλιεργήθηκε στο νησί μας.

Ακόμη σε ξεχωριστές ενότητες παρουσιάζονται τα χειρόγραφα και τα παλαίτυπα, που διασώζει ο Ναός της Παναγίας Χρυσελεούσης στο Αρχείο του. Όπως διαπιστώνουμε από τη μελέτη τους, και ειδικότερα από τη δημοσίευση μέρους του περιεχομένου τους, ορισμένα από τα χειρόγραφα αυτά περιέχουν μοναδικές πληροφορίες για την ιστορία της κοινότητας και των ανθρώπων της, που μπορούν να αξιοποιηθούν και να εμπλουτίσουν μελλοντικά διάφορες μελέτες για την τοπική ιστορία και προσωπογραφία.

Άμεσα συνδεδεμένο με το υποκεφάλαιο αυτό είναι και ένα δεύτερο, που αφορά στα σπουδαιότερα παλαιά ιερά σκεύη, καθώς και στα άμφια και είδη κεντητικής, τα οποία επίσης διαφυλάσσονται στον Ναό. Παρατίθεται η χρονολογία κατασκευής και οι διαστάσεις τους, και δημοσιεύονται οι επιγραφές με τα ονόματα των μαστόρων και των δωρητών τους. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται σταυροί λιτανείας, θυμιατοί, άγια ποτήρια και άγια δισκάρια, λαβίδες, αρτοφόρια, ιερατικές ζώνες, σταυροί λειψανοθήκης, εξαπτέρυγα, πολύτιμα αντιμίνσια και επιτάφιοι, που στο σύνολό τους παρουσιάζονται, χρονολογούνται και αναλύονται ως προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και την προέλευσή τους.

Eπίσης, μια ξεχωριστή ενότητα είναι αφιερωμένη σε μνημεία και αντικείμενα, που σχετίζονται άμεσα με τον Εθνομάρτυρα Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό. Παρουσιάζεται η προτομή του, η οποία δεσπόζει στο προαύλιο του Ναού, και εξιστορούνται τα σχετικά με την κατασκευή και τα αποκαλυπτήριά της, που έγιναν το 1930 από τον τότε Αρχιεπίσκοπο Κύπρου Κύριλλο Γ΄. Ακόμη, γίνεται λόγος για την αναμνηστική στήλη, που τοποθετήθηκε στη μνήμη του, καθώς και στη λεγόμενη «πολυθρόνα του Αρχιεπισκόπου», η οποία ανάγεται στα τέλη του 18ου αιώνα και αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της ευρωπαϊκής ξυλουργικής τέχνης της εποχής.

Στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο παρουσιάζεται ο μεγαλύτερος σε διαστάσεις Ναός, που έχει σήμερα η Κύπρος, αυτός της Του Θεού Σοφίας, που ανηγέρθη πριν από μερικά χρόνια με τη μέριμνα των μελών της Εκκλησιαστικής Επιτροπής του Ναού της Παναγίας Χρυσελεούσης. Το κεφάλαιο συμπληρώνει πλούσιο φωτογραφικό υλικό και αναφορά στα σημαντικά εκκλησιαστικά γεγονότα, με τα οποία συνδέθηκε από το 2008, που αποπερατώθηκε η κατασκευή του, μέχρι τις μέρες μας.

Ακολουθεί ειδικό κεφάλαιο για τα παρεκκλήσια του Ναού της Παναγίας Χρυσελεούσης και την ιστορία τους. Πρόκειται γι’ αυτά της Αγίας Μαρίνας, του Αποστόλου Ανδρέα, του Αγίου Λουκά Κριμαίας και του Αγίου Γεωργίου, που είναι επίσης κτίσμα του έτους 1817 των Αρχιεπισκόπου Κυπριανού και Χατζησάββα, οπότε αμφότεροι, όπως αναφέρθηκε, μερίμνησαν για την επέκταση και ανακαίνιση του Ναού της Χρυσελεούσης. Παρουσιάζεται το ιστορικό της ίδρυσής τους, τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά και τα πολύτιμα κειμήλιά τους, ενώ δημοσιεύονται και οι κτητορικές και άλλες επιγραφές τους. Στο ίδιο κεφάλαιο γίνεται επίσης αναφορά στο ιστορικής μνήμης παρεκκλήσι της Αγίας Ιουλιανής και περιγράφεται το ενοριακό πνευματικό κέντρο του Ναού της Χρυσελεούσης, που φέρει την ονομασία του Οικονόμου Κωνσταντίνου Κούκου, ο οποίος υπηρέτησε στον Ναό για εξήντα σχεδόν χρόνια, από το 1955 έως τον θάνατό του, το 2014.

Στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο παρατίθενται τα ονόματα των κληρικών του Ναού, οι οποίοι είναι γνωστοί από διάφορες πηγές, όπως από σχετικές καταγραφές στα προαναφερθέντα χειρόγραφα, καθώς και σε επιγραφές εικόνων και κειμηλίων. Παρατίθενται δε βιογραφικά σημειώματα του νέου κτήτορά του, Εθνομάρτυρα Αρχιεπισκόπου Κυπριανού, του Αρχιμανδρίτη Φώτιου Κωνσταντινίδη, ο οποίος καταγόταν από τον Στρόβολο, καθώς και των ιερέων Χριστοδούλου, Χατζηκωνσταντίνου Δημητρίου και Κωνσταντίνου Κούκου, οι οποίοι υπηρέτησανστον Ναό στο νεότερα χρόνια. Τέλος δημοσιεύεται κατάλογος με τα ονόματα των μελών της Εκκλησιαστικής Επιτροπής του Ναού από το 1963 μέχρι τις μέρες μας.

Eκτός από τα ανωτέρω, η έκδοση περιλαμβάνει παράρτημα με φωτογραφικό υλικό, συντομογραφίες και βιβλιογραφία. Πλαισιώνεται δε με ωραιότατες φωτογραφίες, τόσο του Ναού της Παναγίας Χρυσελεούσης και των διαφόρων αρχιτεκτονικών και άλλων μνημείων, που τον περιβάλλουν, όσο και των πολλών εικόνων και των κειμηλίων του, καθώς βέβαια και των παρεκκλησίων του, γεγονός που επιτρέπει στον αναγνώστη να σχηματίσει ολοκληρωμένη εικόνα για τη ναοδομία και τον πολιτιστικό τους πλούτο.

Tο βιβλίο για την ιστορία και τα κειμήλια του Ναού της Παναγίας Χρυσελεούσης Στροβόλου έχει εμπλουτίσει την πενιχρή σε παρόμοιες εκδόσεις κυπριακή βιβλιογραφία με ένα χρήσιμο έργο, που αναδεικνύει τη μεγάλη εθνική, κοινωνική και πολιτιστική συμβολή της Εκκλησίας της Κύπρου στη ζωή των κατοίκων. Αποκαλύπτει δε τη σημαντική επίδρασή της, με τα έργα τέχνης, τα οποία δημιούργησε και διαφύλαξε στους ναούς του νησιού, στη διαμόρφωση της πνευματικής φυσιογνωμίας των χωριών και των πόλεων του τόπου. Με κείμενα, που διακρίνονται για τη σαφήνεια, την καλλιτεχνική ανάλυση και την ιστορική τους τεκμηρίωση, ο τόμος για την ιστορία του Ναού της Παναγίας της Χρυσελεούσηςπαρέχει, κατά τρόπο έγκυρο, τη δυνατότητα στους πιστούς, και σε κάθε ενδιαφερόμενο, να γνωρίσουν τον πνευματικό του πλούτο και τα πολύτιμα κειμήλιά του. Πρόκειται για έργο, που αποτελεί σπουδαία συμβολή στη μελέτη και καταγραφή της πολιτιστικής κληρονομιάς της πατρίδας μας. Γι’ αυτό και αξίζου θερμά συγχαρητήρια και δίκαιος έπαινος για την πρωτοβουλία της έκδοσης, τόσο στον πρόεδρο και τα μέλη της Εκκλησιαστικής Επιτροπής του Ναού, όσο και στον συγγραφέα, Χριστόδουλο Χατζηχριστοδούλου, ο οποίος με ζήλο, ευσυνειδησία και μεθοδικότητα έφερε σε πέρας ένα πολύ σημαντικό έργο για την τοπική εκκλησιαστική ιστορία και τέχνη.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Εικονοστάσιο, τχ 8 (Λευκωσία 2017), σ. 72-78.