Ένα debate στην Κωνσταντινούπολη το 1662 μ.Χ.

Τον Δεκέμβρη του 2018 κυκλοφόρησε στην Αθήνα από τον εκδοτικό Οίκο Ευρασία ένας ογκώδης συλλογικός τόμος (684 σελίδες), προϊόν συνεργασίας 41 μελετητών με τίτλο ΕΛΛΗΝ, ΡΩΜΗΟΣ, ΓΡΑΙΚΟΣ, ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ & ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ. Όπως γράφουν οι επιστημονικοί επιμελητές της έκδοσης, οι μελετητές παρακολουθούν στα άρθρα τους την εξέλιξη των σημασιών των τριών αυτών όρων σε ό,τι αφορά τον συλλογικό προσδιορισμό και την ταυτότητα (εθνοτική/εθνική) μεγάλου μέρους του πληθυσμού τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα υπό την επίδραση πολύ διαφορετικών πολιτικών συνθηκών και της διάδοσης νέων θρησκειών και ιδεολογικών και πολιτισμικών κινημάτων (Χριστιανισμού, Διαφωτισμού, Εθνικισμού και Νεωτερικότητας). 

 

Στις σελίδες 329-343 του τόμου δημοσιεύεται από τον ακαδημαϊκό Γιώργο Τζεδόπουλο μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη για μια θρησκευτικο-πολιτική συζήτηση/debate (διάλεξη, όπως ονομαζόταν τότε) που έγινε στην Κωνσταντινούπολη τον Ιούλιο του 1662 μέσα στα πλαίσια της θρησκευτικής γιορτής των μουσουλμάνων Kurban Bayram μεταξύ του χριστιανού μεγάλου δραγομάνου Παναγιωτάκη Νικούσιου και του Μουσουλμάνου ιεροκήρυκα Vani Efendi, θρησκευτικού δασκάλου του σουλτάνου Μεχμέτ Δ και ηγέτη του ζηλωτικού κινήματος των Katizadeli. Τη συγκεκριμένη συζήτηση ζήτησε ο μεγάλος βεζίρης Kopruluzade Fazil Ahmed Pasa για να λύσει κάποιες γεωγραφικές και αστρονομικές απορίες του. Ο τίτλος ωστόσο με τον οποίο δημοσιεύτηκε η συζήτηση Χριστιανός, Μουσουλμάνος, Έλλην, Τούρκος υποβάλλει πως σκοπός του debate ήταν να ξεκαθαριστούν οι θέσεις των δυο θρησκειών σε μερικά θέματα νευραλγικής σημασίας.

Είναι ασφαλώς πολύ ενδιαφέρουσα η πληροφορία για την οργάνωση συζητήσεων (debate) την εποχή αυτή, όχι βέβαια μεταξύ υποψηφίων για ένα πολιτικό αξίωμα, όπως γίνεται σήμερα, αφού τότε δεν διεξάγονταν εκλογές, αλλά μεταξύ λογίων πάνω σε φιλοσοφικά και θρησκευτικά θέματα. Τέτοιες συζητήσεις αναφέρονται από τον Β μ.Χ αιώνα στην Παλμύρα της Συρίας μεταξύ εκπροσώπων των τριών μονοθεϊστικών θρησκειών Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού και Ισλάμ (Edith Hall, 2016, Οι Αρχαίοι Έλληνες, 316 ). Υπήρχε βέβαια τεράστια διαφορά μεταξύ του φιλελεύθερου καθεστώτος της εξελληνισμένης αραβικής καταγωγής βασίλισσας Ζηνοβίας στην Παλμύρα και του ανελεύθερου θεοκρατικού οθωμανικού καθεστώτος της Κωνσταντινούπολης, αφού στο τελευταίο επικρεμόταν πάντοτε για κάθε χριστιανό συζητητή, όσο ψηλή θέση κι αν κατείχε, ο θανάσιμος κίνδυνος να θεωρηθούν οι απόψεις του προσβολή ή ύβρη προς τον Μωάμεθ ή το Ισλάμ και να τιμωρηθεί με υποχρεωτικό εξισλαμισμό ή θάνατο. Ο κίνδυνος αυτός υπήρχε ακόμα και μετά τις συμφωνίες που το μουσουλμανικό καθεστώς υποχρεώθηκε υπό την πίεση των μεγάλων χριστιανικών δυνάμεων να υπογράψει, την παραχώρηση κάποιων ελευθεριών στους υπόδουλους χριστιανούς. Ο συγγραφέας του άρθρου αναφέρει ότι, ήδη πριν από τη συζήτηση, διάφοροι Τούρκοι αξιωματούχοι ενοχλημένοι από τη φήμη και τη δύναμη του μεγάλου διερμηνέα Παναγιώτη Νικούσιου είχαν εισηγηθεί στον Vani Efendi να προτείνει στον μεγάλο βεζίρη τον υποχρεωτικό εξισλαμισμό του, αλλά ο Vani απέρριψε την εισήγηση, πιστεύοντας ότι αυτό μπορούσε να το επιτύχει με τα επιχειρήματά του. Από την ανάγνωση της συζήτησης φαίνονται καθαρά η έλλειψη κανόνων για την πορεία και τη διαδικασία της συζήτησης, καθώς και οι δόλιοι στόχοι των οργανωτών της σε σημείο που ο συγγραφέας του άρθρου αναρωτιέται μήπως η όλη υπόθεση είναι ένα παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι που απολάμβαναν οι κυβερνώντες. 

 

Ο Vani Efendi χρησιμοποίησε τόσο κολακεία όσο και παγίδες. Σε μια στιγμή, ύστερα από μια εύστοχη απάντηση του Νικούσιου, ο Vani τον ρώτησε: «Αφού είσαι τόσο σοφός, γιατί δεν γίνεσαι μουσουλμάνος;» Ο Νικούσιος του απάντησε: «Χριστιανός εγεννήθηκα, χριστιανός θέλω να είμαι.» Ακολούθησαν οι παγίδες. Η πρώτη ήταν μια απευθείας ερώτηση εάν ο Μωάμεθ είναι προφήτης. Η απάντηση του Νικούσιου ήταν μια έξυπνη υπεκφυγή: «Ο Ιησούς παραγγέλλει στους χριστιανούς να μην πιστέψουν σε όσους θα εμφανιστούν στο μέλλον ως προφήτες». Υπεκφυγή ήταν και η απάντησή του στην επόμενη παγίδα. «Όταν ο Vani Efendi καυχήθηκε ότι οι Μουσουλμάνοι θα κατορθώσουν να ξανακαταλάβουν την Κόρδοβα (Ισπανία) που είχαν χάσει πρόσφατα, ο Νικούσιος του απάντησε: «Ό,τι θέλει ο Θεός γίνεται». Μετά από αυτές τις απαντήσεις δεν είναι έκπληξη γιατί ο Vani Efendi έκρινε ότι ο Νικούσιος πρόσβαλε το Ισλάμ και τον Μωάμεθ και ζήτησε από τον μεγάλο βεζίρη να τον θέσει μπροστά στο δίλημμα εξισλαμισμός ή θάνατος. Ο μεγάλος βεζίρης ωστόσο απέρριψε την πρόταση.

 

Η ιστορία αυτή μας παρέχει τη δυνατότητα, πιστεύω, να δούμε από πιο κοντά μερικές λιγότερο γνωστές όψεις της πολιτιστικής, θρησκευτικής, πολιτικής και προσωπικής στάσης των ηγετών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έναντι των χριστιανών. Από τον ιστορικό Απ. Βακαλόπουλο (Ιστορία του Νέου Ελληνισμού) ξέρουμε πολύ καλά για τον εξισλαμισμό μεγάλου μέρους του χριστιανικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας και το μεγάλο ψυχικό μαρτύριο χιλιάδων από αυτούς που συνέχιζαν κρυφά να είναι χριστιανοί κρύβοντας έναν σταυρό στο στήθος τους, δεν ξέρουμε όμως πολλά για τη ζωή της οικονομικής και πνευματικής ελίτ των χριστιανών και ιδιαίτερα εκείνων στους οποίους η πολιτεία είχε αναθέσει πολύ σημαντικές θέσεις, όπως εκείνη του μεγάλου δραγομάνου. Ξέρουμε βέβαια για την τραγική τύχη του δικού μας μεγάλου δραγομάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, που αποκεφαλίστηκε το 1809 στην Κωνσταντινούπολη ύστερα από διάφορες συκοφαντίες χριστιανών και μουσουλμάνων εναντίον του και αυτό μας κάνει, από τη μια, να συνειδητοποιούμε πόσο επικίνδυνη ήταν η ανάληψη αξιωμάτων στην υπηρεσία των Τούρκων και πόσες δεξιότητες αλλά και τύχη χρειάζονταν για να επιβιώσουν και, από την άλλη, να αναρωτιόμαστε γιατί, παρ’ όλους τους κινδύνους δέχονταν αυτές τις θέσεις. Πολλοί ξένοι υπήκοοι (καθολικοί) περιγράφουν τους ορθόδοξους χριστιανούς αξιωματούχους υποκριτές και πονηρούς και έτσι εξηγούν τον τρόπο επιβίωσής τους. Ωστόσο, είναι πολύ πιθανό οι χαρακτηρισμοί αυτοί να οφείλονται σε φθόνο. Πολλοί θα ήθελαν να είναι αυτοί στη θέση τους και να καρπώνονται αυτοί τα σχετικά οφέλη. Και ασφαλώς κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ χειρότερο για τον υπόδουλο Ελληνισμό. Όσο ατομικιστές και αν ήταν οι χριστιανοί αξιωματούχοι, ήταν πολύ φυσικό να νοιάζονταν για το καλό των υπόδουλων ορθόδοξων χριστιανών περισσότερο από όσο θα νοιάζονταν οι καθολικοί. Επιπρόσθετα, η παρουσία ορθόδοξων χριστιανών στις υψηλές αυτές δημόσιες θέσεις θα πρέπει να γεννούσε στον υπόδουλο Ελληνισμό κάποια κρυφή περηφάνια για τις δεξιότητες των μορφωμένων Ελλήνων και μια ελπίδα πως αυτή η ανώτερη γνώση τους και η δύναμη που αποκτούσαν θα μπορούσαν να γίνονταν κάποια μέρα η βάση για την ανάσταση του γένους.