Η εικόνα της Σταύρωσης, Θεολογική ερμηνεία

Δέσποινα Ιωάννου Βασιλείου

Εάν συγκρίνουμε μια δυτική εικόνα της σταυρώσεως με μια ορθόδοξη αμέσως θα διακρίνουμε τη διαφορά θεολογικής τέχνης. Η Δύση παρέμεινε προσκολλημένη στη Σταυρική θυσία. Στις δυτικές εικόνες τονίζεται περισσότερο ο ανθρώπινος πόνος του Χριστού πάνω στο σταυρό με αποτέλεσμα να εξαφανίζεται η θεότητά Του. Αντανακλάται η θλίψη και η εγκατάλειψη. Υπερτερεί το στοιχείο του φόβου, του δράματος και δεν υπάρχει καμία αναστάσιμη ένδειξη από τη δύναμη της ζωής Του. Ο ρεαλιστικός τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται το δράμα είναι φρικτός και μακάβριος με αποτέλεσμα να εκφράζεται μόνο η αποτυχία, η απόγνωση και η προοπτική της αθεΐας. Αντίθετα η ορθόδοξη εικόνα της Σταυρώσεως προσηλώνεται στην ιερουργία της δόξας του Θεού και μένει πιστή στο δόγμα της Εκκλησίας. Ακόμα και πάνω στο σταυρό ο Χριστός δηλώνει  τη νίκη Του κατά της οδύνης και του θανάτου.

Ο Χριστός στο σταυρό δεν είναι μόνο ένας νεκρός, είναι ο Κύριος  του θανάτου και  της ζωής. Ο Μέγας Βασίλειος χαρακτηρίζει τον σταυρό του Χριστού ως «ζωοποιό» και το θάνατό του ως θάνατο ο οποίος εγκυμονεί τη ζωή με τη φράση «οὐκ ἧν δυνατὸν κρατεῖσθαι ὑπὸ τῆς φθορᾶς τὸν ἀρχηγὸν τῆς ζωῆς, πρωτότοκος ἐκ τῶν νεκρῶν, ἵνα ᾖ αὐτὸς τὰ πάντα ἐν πᾶσι πρωτεύων». Το προαιώνιο σχέδιο του Θεού αρχίζει τώρα να εκπληρώνεται. Ο Υιός και Λόγος του Θεού, ο Αναμάρτητος  παραμένει, παραδίδεται στο θάνατο για να σώσει τον άνθρωπο από το θάνατο. Το μεγαλύτερο πρόβλημα όλων των εποχών έχασε τη δύναμή του όταν ο Χριστός έγινε «ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ» (Φιλιπ. β΄ 8). Γι΄ αυτό το λόγο η γη σείστηκε μπροστά  στη δύναμή του σταυρωμένου Βασιλέα (Μτ. κζ΄ 51). Ο Επίσκοπος Διοκλείας «ατενίζοντας» το σταυρωμένο Χριστό, δε βλέπει μόνο ένα οδυνώμενο άνθρωπο αλλά ένα «Θεό ὀδυνώμενον». Όλη η πασχαλινή υμνολογία υπογραμμίζει ότι ο θάνατος του Χριστού πάνω στο σταυρό δεν ήταν αποτυχία, αλλά η νίκη κατά του θανάτου.

Ο Χριστός, πάνω στο Σταυρό είναι γυμνός, τυλιγμένος με ένα άσπρο πανί στη μέση. Τα μάτια Του είναι κλειστά και έχει το κεφάλι πεσμένο προς τα δεξιά. Ακόμη και η τέχνη υπακούει στα λόγια της Καινής Διαθήκης σύμφωνα με τη διήγηση του κατά Ιωάννην ευαγγελίου: «καὶ κλίνας τὴν κεφαλὴν παρέδωκεν τὸ πνεῦμα» (Ιων. ιθ΄ 30).

Η κάμψη του σώματός Του υποδηλώνει την εκπλήρωση της Σταυρικής θυσίας που συνοψίζεται στον τελευταίο λόγο «τετέλεσται» (Ιων. ιθ΄ 30). Ο Μέγας Συναξαριστής δικαιολογεί την πράξη αυτή του Χριστού λέγοντας ότι ο Χριστός επειδή πέθανε εκουσίως , πρώτα έκλινε το κεφάλι και μετά πέθανε. Με τη φράση «τετέλεσται» δίνει ο ίδιος την άδεια να τον προσεγγίσει ο θάνατος. Οι υπόλοιποι άνθρωποι επειδή πεθαίνουν χωρίς να το θέλουν, πρώτα πεθαίνουν και μετά κλίνουν το κεφάλι. Στην περίπτωση του Χριστού το θεϊκό μεγαλείο ακόμη και την ώρα του  «τετέλεσται» δεν τον εγκαταλείπει.

Τα χέρια του είναι απλωμένα και οι παλάμες ανοικτές. «Ἥπλωσας τὰς παλάμας καὶ ἥνωσας τὰ τὸ πρὶν διεστῶτα» . Είναι σαν να προσεύχεται, σαν να αγκαλιάζει όλους τους ανθρώπους και να τους συμφιλιώνει με  το Θεό. Περισσότερο από την οδύνη του μαρτυρίου κυριαρχεί η βασιλική μεγαλοπρέπεια και η γαλήνη. Υπογραμμίζεται η κένωση, η συγκατάβαση του Θεανθρώπου, η σωματική ακεραιότητα του οποίου υποδηλώνει την αφθαρσία.

Από την δεξιά πλευρά του Χριστού φαίνεται το αίμα και το νερό που έτρεξε (Ιων. ιθ΄ 34), όταν Τον λόγχισε ένας από τους στρατιώτες για να βεβαιωθούν όλοι ότι ήταν νεκρός. Το αίμα δηλώνει τον άνθρωπο, ενώ το νερό τον ως υπέρ άνθρωπο. Επίσης σημαίνει τα δύο βαπτίσματα. Το ένα με το νερό και το άλλο με το αίμα του μαρτυρίου. Ένα τροπάριο της Μεγάλης Πέμπτης παρομοιάζει την πλευρά του Χριστού με την πηγή που υπήρχε και πότιζε τον Παράδεισο. Όπως τότε η μια πηγή πότιζε τον Παράδεισο έτσι και η πλευρά του Χριστού ως πηγή ποτίζει την Εκκλησία. Στους μακαρισμούς του όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής διαβάζουμε σχετικά με την πλευρά του Χριστού τα εξής: «Ἡ ζωηφόρος σου πλευρά, ὡς ἐξ Ἐδέμ πηγή ἀναβλύζουσα, τὴν Ἑκκλησίαν σου, Χριστέ, ὡς λογικὸν ποτίζει Παράδεισον…» . Αναφορικά τώρα με την ερμηνευτική προσέγγιση των άλλων τεσσάρων πληγών του Χριστού, δηλαδή αυτές στα χέρια και στα πόδια, μπορούμε να πούμε ότι είναι τα τέσσερα Ευαγγέλια που με αυτά αρδεύεται ο κόσμος και διδάσκεται τη σωτηρία του. Το παραπάνω τροπάριο στους μακαρισμούς συνεχίζει: «ἐντεῦθεν μερίζουσα ὡς εἰς ἀρχὰς, εἰς τέσσερα Εὐαγγέλια, τὸν κόσμον ἀρδεύουσα, τὴν κτίσιν εὐφραίνουσα καὶ τὰ ἔθνη πιστῶς διδάσκουσα προσκυνεῖν τὴν Βασιλείαν σου».

Επίσης το λόγχισμα της πλευράς Του έγινε ώστε να γιατρευτεί η  πλευρά του Αδάμ και έτσι να σωθεί και η γυναίκα. Ο Θεός κοίμησε τον Αδάμ μέσα στο Παράδεισο, για να πάρει από την πλευρά του και να δημιουργήσει την Εύα (Γεν. β΄ 21-22). Γι’ αυτό και στο νέο Αδάμ, το Χριστό, αφού κοιμήθηκε πάνω στο σταυρό κεντήθηκε η πλευρά Του, ώστε να σώσει και την Εύα – γυναίκα .    «Λογχευθεὶς τὴν πλευράν, Πλαστουργέ μου, ἐξ αὐτῆς εἰργάσω τὴν ἀνάπλασιν τὴν τῆς Εὔας, Ἀδὰμ γενόμενος, ἀφυπνώσας ὑπερφυῶς, ὕπνον φυσίζωον καὶ ζωὴν ἐγείρας ἐξ ὕπνου καὶ τῆς σαρκὸς ὡς παντοδύναμος».

Στο κεφάλι του φόρεσαν στεφάνι από αγκάθια ώστε με τη δική του υπακοή να φέρει  ηρεμία στη γη, η οποία καλλιεργήθηκε με τα αγκάθια της παρακοής. Οι ορθόδοξοι αγιογράφοι  δεν τοποθετούν  το αγκάθινο στεφάνι στο κεφάλι του Χριστού γιατί το θεωρούν όργανο εμπαιγμού. Επίσης δεν γράφουν την επιγραφή, «Ι.Ν.Β.Ι», δηλαδή «Ιησούς Ναζωραίος Βασιλεύς των Ιουδαίων» όπως έγραψαν τότε οι σταυρωτές, γιατί με αυτή χλεύαζαν το Χριστό.  Τώρα πάνω από το κεφάλι Του βρίσκεται η επιγραφή «οβcλτδξc», δηλαδή «ο βασιλεύς της δόξης». Είναι έκφραση που χρησιμοποίησε ο Απόστολος Παύλος σε επιστολή του προς Κορινθίους (Α΄ Κορ. β΄ 8).

Τα πόδια Του είναι ενωμένα και τα γόνατα λίγο διπλωμένα. Πατούν σε υποπόδιο και το κάθε πόδι έχει καρφί. Ποτέ δεν πρέπει να είναι καρφωμένα το ένα πάνω στο άλλο με ένα και μόνο καρφί  όπως συνηθίζουν οι δυτικοί ζωγράφοι.  Ο Ειρηναίος και ο Ιουστίνος αναφέρουν ότι ήταν αναγκαία η χρήση του υποποδίου, ώστε να καρφωθούν σε αυτό τα πόδια. Έτσι εκπληρώθηκε ο Δαβιδικός ψαλμός «ὑψοῦται κύριον τὸν θεὸν ἡμῶν καὶ προσκυνεῖτε τῷ ὑποποδίῳ τῶν ποδῶν αὐτοῦ ὅτι ἅγιός ἐστιν» (Ψαλμ. 98: 5). Το υποπόδιο έχει ελαφριά κλίση για να τονίσει την αξία του δεξιού ληστή από την κατάντια του αριστερού. Το τροπάριο της ενάτης ώρας συγκρίνει το σταυρό με ένα ζυγό. Από τη μια ο ζυγός    δικαιοσύνης και από την άλλη ο ζυγός της πτώσης. Παρουσιάζεται ως ζυγαριά που θα κρίνει τους ανθρώπους έχοντας ως ύψιστο πρότυπο  θυσιαστικής αγάπης το Χριστό που πρόσφερε τον εαυτό Του για να σώσει την ανθρωπότητα.

Ανατρέχοντας λοιπόν στο γεγονός που αναφέρει το βιβλίο της Γένεσης βρίσκουμε την προέλευση του τρισένθετου ξύλου. Ο Λωτ μετά την καταστροφή των Σοδόμων, κατέφυγε σε κάποιο σπήλαιο μαζί με τις θυγατέρες του, οι οποίες αφού τον μέθυσαν κατά δύο διαδοχικά βράδια κοιμήθηκαν μαζί του με σκοπό την τεκνογονία (Γεν. ιθ΄ 30-36). Σύμφωνα με μια αρχαία Συριακή παράδοση, ο Λώτ μετανοημένος εξαγορεύτηκε στο θείο του, τον Πατριάρχη Αβραάμ. Παρόλα αυτά, καθημερινά δεν σταματούσε να παρακαλεί το Θεό για να τον συγχωρέσει. Κάποια μέρα φάνηκε μπροστά του ένας άγγελος και του έδωσε ένα ραβδί με την εντολή να το ποτίζει. Εάν βλαστούσε, θα ήταν σημάδι ότι ο Θεός δέχθηκε τη μετάνοια του. Γεμάτος χαρά έκανε όπως του υπέδειξε ο άγγελος. Πήγαινε στον Ιορδάνη ποταμό, γέμιζε το δοχείο του νερό και καθώς επέστρεφε ο διάβολος μεταμορφωνόταν σε φτωχό άνθρωπο και του ζητούσε νερό. Λίγο πιο πέρα έβρισκε δεύτερο και τρίτο , μέχρι που το νερό εξαντλώταν. Αυτό έγινε αρκετές φορές και ο Λωτ άρχισε να απελπίζεται, διότι το ραβδί θα ξηραινόταν. Μόνο μια φορά κατάφερε να το ποτίσει. Τότε φάνηκε άγγελος Κυρίου και τον πληροφόρησε, ότι το ραβδί βλάστησε και μάλιστα με κλαδιά του αποτελούνταν από τρία είδη δέντρων. Πεύκο, κέδρο, κυπαρίσσι. Τότε βεβαιώθηκε ότι ο Θεός δέχθηκε τη μετάνοιά του. Ο Προφήτης Ησαΐας αναφέρει σχετικά με τα τρία αυτά είδη ξύλου τα εξής: «καὶ ἡ δόξα τοῦ Λιβάνου πρὸς σὲ ἥξει ἐν κυπαρίσσῳ καὶ πεύκῃ καὶ κέδρῳ ἅμα δοξάσαι τὸν τόπον τὸν ἅγιόν μου» (Ησ. ξ΄ 13).

Όταν ο βασιλιάς Σολόμωντας είδε το τρισένθετο δέντρο, διέταξε να το κόψουν και να το χρησιμοποιήσουν στην ανοικοδόμηση του ναού. Όμως σε καμία περίπτωση δεν ταίριαζε. Άλλοτε μίκραινε και άλλοτε μεγάλωνε. Έτσι το ονόμασαν ξύλο της κατάρας και το άφησαν αχρησιμοποίητο. Αυτό το ξύλο  χρησιμοποίησαν για να κάνουν το σταυρό του Χριστού. Έτσι σύμφωνα με την παράδοση ο σταυρός του Χριστού ήταν κατασκευασμένος από το ξύλο του δέντρου της ζωής της Εδέμ.

Έτσι από ξύλο της κατάρας έγινε ξύλο της ευλογίας. Ο Άγιος Ειρηναίος αναφέρει ότι επειδή ο θάνατος προήλθε δια μέσου του ξύλου, έπρεπε δια μέσου του ξύλου να έλθει η ζωή και η Ανάσταση. Το ξύλο της Εδέμ έγινε η αιτία της πτώσεως των πρωτοπλάστων. Εξαιτίας του ξύλου της γνώσεως του καλού και του κακού ο γενάρχης Αδάμ έπεσε και έγινε θνητός. Το ξύλο του σταυρού έγινε η αιτία να ξαναγίνει πάλι ο άνθρωπος αθάνατος. Έτσι ο σταυρός του Χριστού κατάργησε την απελπισία και την κατάρα.

Με τα τέσσερα μέρη του σταυρού, εικονίζονται τα τέσσερα μέρη της γης. Ανατολή, Δύση, Άρκτος και Μεσημβρία. Με τα αρχικά των λέξεων σχηματίζεται το όνομα του Αδάμ. Ο Χριστός για να αγιάσει τα τέσσερα μέρη του κόσμου και να σώσει τον Αδάμ καταδέχθηκε σταυρικό θάνατο. Συγχρόνως να μαζέψει τα τέσσερα μέρη της γης. «Συνάξει ἐκ τῶν τεσσάρων πτερύγων τῆς γῆς» (Ησ. ια΄ 12). Ο σταυρός από σύμβολο ατιμίας που ήταν προ Χριστού, τώρα με την σταυρική Του θυσία καθαγιάζεται. Έτσι πάνω στο  σταυρό τελέστηκε το μέγα μυστήριο της απολυτρώσεώς μας.

Ο  σταυρός του Χριστού είναι ριζωμένος στο κέντρο της γης, στον ομφαλό του κόσμου. Το πόδι του σταυρού εισέρχεται σε ένα μαύρο σπήλαιο που μέσα βρίσκεται ένα κρανίο. Σύμφωνα με την παράδοση ο Αδάμ πέθανε και τάφηκε στο Γολγοθά.  Όπως μεταφράζεται από τα εβραϊκά η λέξη Γολγοθάς, σημαίνει τόπος κρανίου. Άρα το κρανίο είναι του  Αδάμ και όπως αναφέρουν ο Άγιος Επιφάνιος, ο Μέγας Βασίλειος αλλά και ο Ευθύμιος Ζιγαβηνός «ᾠκονομήθη, ἵνα ὅπου ὁ παλαιός Ἀδάμ ἔπεσεν ὑπό τοῦ θανάτου, ἐκεῖ καὶ τὸ τοῦ νέου Ἀδάμ (τοῦ Χριστοῦ) τρόπαιον στῇ κατά τοῦ θανάτου, λέγω δή τὸν σταυρόν». Το άγιο αναμάρτητο αίμα του Χριστού ποτίζει το Κρανίο του Αδάμ εκπροσώπου της ανθρωπότητας, ώστε και όλοι οι απόγονοί του να σωθούν από τη θυσία του Χριστού και να επανακτήσουν την ζωή.  Στην εικόνα της Γεννήσεως «Ὁ Χριστός γεννιέται στήν καρδιά τοῦ σκότους» ενώ «Ἀπολύτρωση πραγματοποιεῖται στό ἐπίκεντρο τοῦ κόσμου», στον όμφαλό της γης, που είναι ο Γολγοθάς.

Οι πρωτοχριστιανικές θυσίες των Ιουδαίων και των εθνικών ήταν «τύπος καὶ σκιὰ τῶν μελλόντων ἀγαθῶν». Προετοίμαζαν για την αποδοχή της μόνης λυτρωτικής θυσίας. Κανένα μέχρι τότε θυσιασμένο ζωντανό δεν κατάφερε να σώσει το ανθρώπινο γένος από την αμαρτία και το θάνατο, γιατί και αυτό μέσα του είχε την αμαρτία.  Ο απόστολος Παύλος αναφέρει σχετικά : «…ἀδύνατον γὰρ αἷμα ταύρων καὶ τράγων ἀφαιρεῖν ἁμαρτίας» (Εβρ. ι΄ 4). Μόνο ο Θεάνθρωπος Χριστός που για αιώνες τον περίμενε η ανθρωπότητα να έρθει, έσωσε τον κόσμο από τη φθορά και το θάνατο. Έπρεπε να υπάρξει  πραγματικός άνθρωπος χωρίς αμαρτία για να σώσει τον άνθρωπο από την αμαρτία «τὸ γὰρ ἀπρόσληπτον καὶ ἀθεράπευτον». Το αίμα του Χριστού δεν πραγματοποιεί απλώς μια πρόσκαιρη κάθαρση. Καθαρίζει την ίδια τη συνείδηση τον «ἔσω ἄνθρωπο» από κάθε νεκρό και αμαρτωλό έργο. Τα έργα της αμαρτίας είναι εκείνα που μολύνουν πνευματικά και οντολογικά τον άνθρωπο στην ίδια του τη φύση. Το αίμα του Χριστού γίνεται «λουτρὸν παλιγγενεσίας» όλης της ανθρώπινης ύπαρξης (Τίτ. γ΄ 5). Το αίμα αγγίζει το κρανίο του Αδάμ με αποτέλεσμα να λυτρώνει όλους τους απογόνους του. «Ἐξηγόρασας ἡμᾶς ἐκ τῆς κατάρας τοῦ νόμου, τῷ τιμίῳ σου Αἵματι τῷ σταυρῷ προσηλωθεὶς καὶ τῇ λόγχῃ κεντιθείς, τὴν ἀθανασίαν ἐπήγασας ἀνθρώποις». Το παράδειγμα της αναίμακτης θυσίας, που δόθηκε από τον ίδιο το Χριστό κατά την ώρα του Μυστικού Δείπνου συνεχίζεται, γιατί έχει μεγάλη αξία για τη σωτηρία του κάθε Χριστιανού.

Η Παναγία βρίσκεται πάντοτε στα δεξιά του Χριστού. Το δεξί της χέρι δείχνει το σταυρό και έχει σχήμα ικεσίας ενώ το αριστερό με την ακινησία του τονίζει την κίνηση του δεξιού . Έτσι από το ένα χέρι στο άλλο περνά η τραγική φωνή της σιωπής. Είναι η στιγμή που διαπερνά την καρδιά της δίκοπο ξίφος, όπως το προφήτεψε ο Προφήτης Συμεών. Πίσω  βρίσκονται άλλες γυναίκες οι οποίες όπως αναφέρουν οι Ευαγγελιστές βρίσκονταν κοντά στο σταυρό. «Εἱστήκεισαν δὲ παρὰ τῷ σταυρῷ τοῦ Ἰησοῦ ἡ μήτηρ αὐτοῦ καὶ ἡ ἀδελφὴ τῆς μητρὸς αὐτοῦ, Μαρία ἡ τοῦ Κλωπᾶ καὶ Μαρία ἡ Μαγδαληνή» (Ιων. ιθ΄ 25).

Στα αριστερά του Σταυρού στέκεται ο αγαπημένος μαθητής του Χριστού, ο ευαγγελιστής Ιωάννης. Είναι βυθισμένος σε σκέψεις. Το χέρι του αγγίζει το κεφάλι, και είναι ελαφρά σκυμμένος. Το βλέμμα του είναι απλανές και σκέφτεται το μυστήριο του πάθους.

Πίσω από τον Ιωάννη εικονίζεται ο εκατόνταρχος, αρματωμένος με πανοπλία. Έχει τεντωμένο το δεξί του χέρι προς την πλευρά του Χριστού. Είναι η στιγμή που αναφωνεί «ὅντως ὁ ἄνθρωπος οὗτος δίκαιος ἦν» (Λκ. βγ΄ 47).

Στον ουρανό εικονίζονται ο ήλιος και η σελήνη με ανθρώπινες μορφές. Ο ήλιος είναι κόκκινος αιματώδης, η δε σελήνη με γκρίζο χρώμα .Οι ακτίνες τους  είναι γυρισμένες προς το μέρος του Χριστού. Είναι το σημείο που ο ουρανός σκοτείνιασε κατά τη σταύρωση (Λκ. κγ΄ 4). Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος σχολιάζοντας τα φυσικά φαινόμενα αναφέρει ότι ακόμη και ο αισθητός ήλιος βλέποντας τον ήλιο της δικαιοσύνης, να υβρίζεται από τους παράνομους Ιουδαίους δεν άντεξε να βλέπει την αυθάδεια, κρύφτηκε και βύθισε τη γη στο σκοτάδι. Έκρινε ότι ήταν άπρεπο να συνεργεί στο έγκλημα φωτίζοντας τα μάτια εκείνων οι οποίοι διέπρατταν τη μεγάλη ασέβεια. Όχι μόνο ο ήλιος κι η σελήνη αντέδρασαν αλλά, όπως μας αναφέρουν οι Ευαγγελιστές, έγινε σεισμός και οι πέτρες σχίστηκαν (Μτ. κζ΄ 51).

Υπάρχουν περιπτώσεις που εικονίζονται και άγγελοι, με καλυμμένα τα χέρια να υπηρετούν τη θυσία του Χριστού. Από τη λογχισμένη πλευρά του Χριστού «ἐξῆλθεν εὐθὺς αἷμα καὶ ὕδωρ» (Ιων. ιθ΄ 34). Άγγελοι γεμίζουν  το ποτήριο με το αναμάρτητο αίμα Του. Το ποτήριο αυτό συμβολίζει την κολυμβήθρα αλλά και το άγιο ποτήριο, δύο μυστήρια βασικά για τη σωτηρία του ανθρώπου. Άλλοι άγγελοι καλύπτουν τα πρόσωπά τους για να μην αντικρίσουν το φρικτό θέαμα. Σπάνια παρουσιάζεται άγγελος να συνοδεύει μια γυναικεία φιγούρα, η οποία συμβολίζει την Εκκλησία, ενώ από την άλλη μεριά ένας άλλος άγγελος διώχνει μια άλλη γυναικεία φιγούρα, η οποία συμβολίζει την Συναγωγή.

Πρώτη δημοσίευση στην ιστοσελίδα 14 Απριλίου 2020