Η εικόνα της Γέννησης του Ιησού Χριστού

Η εικόνα της Γέννησης του Χριστού μας στηρίζεται στη μαρτυρία της Αγίας Γραφής και την Παράδοση της Εκκλησίας μας, καθώς και στους εξαίσιους ύμνους της γιορτής. Ο αγιογράφος της Ορθόδοξης αναπαράστασης της Γέννησης έχει στο μυαλό του δύο στόχους. Να δείξει τo θεανθρώπινo πρόσωπο του Κυρίου μας, που σαρκώθηκε από το αμόλυντο σώμα της Παναγίας μας, και να φανερώσει την πανήγυρη που επιτελείται τόσο στον ουρανό, όσο και στη γη και γενικά όλη την κτίση, για το Δημιουργό της. Σύμφωνα με τον ευαγγελιστή Λουκά η Παναγία μας έτεκεν τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εσπαργάνωσεν αυτόν και ανέκλινεν εν τη φάτνη.

Το γεγονός της Γέννησης του Κυρίου μας προεικονίζεται στο όνειρο του Ναβουχοδονόσορα και εξηγείται από τον προφήτη Δανιήλ. Ένας βράχος ξεριζώθηκε από το βουνό, χωρίς να τον αγγίξει άνθρωπος και κατάστρεψε ένα μεγάλο είδωλο.

Το θείο βρέφος αναπαρίσταται στο μέσο της εικόνας, σπαργανωμένο. Το μέγεθός του είναι πιο μικρό από τα άλλα πρόσωπα, που εικονίζονται στην εικόνα. Η αναπαράσταση, όμως, του Σωτήρα μας μέσα στην εικόνα παραμένει βασιλική και δεσποτική. Επίσης, η Θεοτόκος εικονίζεται πιο μεγάλη από όλα τα άλλα πρόσωπα και εδώ είναι που ακριβώς ερμηνεύεται η προφητεία του Δανιήλ, διά μέσου του ονείρου του Ναβουχοδονόσορα. Ο τύπος του όρους και του βράχου, που ξεριζώθηκε από μόνος του είναι προφητικά το αειπάρθενο της Θεοτόκου. Η Θεοτόκος είναι μισοξαπλωμένη και μισοκαθισμένη. Η στάση της είναι ανάλαφρη, για να τονιστεί η απουσία του πόνου και η παρθενική γέννηση του Χριστού μας.

Η φάτνη εικονίζεται μέσα στο σκοτεινό σπήλαιο. Το μαύρο σπήλαιο συμβολίζει τον κόσμο, που ήταν βυθισμένος στην αμαρτία και ζούσε μια στατική αβεβαιότητα και ουδετερότητα, πριν την παρουσία του Χριστού μας πάνω στη γη. Ακόμη, συμβολίζει τον Άδη. Έτσι, ο Χριστός, για να πλησιάσει το σκοτάδι τοποθετείται στο βάθος του χάους. Η φάτνη, το σπήλαιο, τα σπάργανα είναι δείγματα της κένωσης της θεότητας και της άκρας ταπείνωσης. Μέσα στο σπήλαιο εικονίζονται, επίσης, ένα βόδι και ένας όνος. Ο αγιογράφος εμπνέεται από την προφητεία του Ησαΐα, έγνω βους τον κτησάμενον και όνος την φάτνην του Κυρίου αυτών. Ισραήλ δε ουκ έγνω.

Η γη στην εικόνα της Γέννησης δεν είναι επίπεδη και ομαλή. Είναι γεμάτη λόφους και ανωμαλίες του εδάφους, που θυμίζουν κύματα της θάλασσας. Το τοπίο φαντάζει επικίνδυνο. Όλα αυτά τα στοιχεία, όμως, φαίνονται χαρούμενα, λόγω του χαρμόσυνου γεγονότος της Γέννησης.

Συνήθως στην εικόνα της Γέννησης εικονίζονται άγγελοι, οι μάγοι και οι βοσκοί. Οι άγγελοι, είναι οι πρώτοι μάρτυρες και αγγελιαφόροι της Γέννησης. Οι μάγοι και οι βοσκοί είναι το ανθρώπινο γένος, που καλείται να προσκυνήσει τον Χριστό μας. Ας σημειωθεί, εδώ, ότι οι μάγοι και οι βοσκοί δεν βρίσκονται κοντά μεταξύ τους. Οι βοσκοί εκπροσωπούν τον εκλεκτό λαό του Θεού, τον Ιουδαϊκό. Κλήθηκαν από τους αγγέλους, για να προσκυνήσουν τον Κύριο της Κτίσης, εκπροσωπώντας τον Ισραήλ. Χωρίς γογγυσμούς και ερωτηματικά δέχτηκαν αμέσως την καλή αγγελία. Οι Μάγοι, που εκπροσωπούν τους ειδωλολάτρες, τους Εθνικούς, έρχονται να προσκυνήσουν τον Χριστό, από πολύ μακρινά μέρη, από την Περσία σύμφωνα με την Παράδοση της Εκκλησίας μας. Η πορεία τους διαγράφεται από την κίνηση ενός αστέρα. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει ότι το αστέρι, που οδηγούσε τους Μάγους στη Βηθλεέμ, δεν ήταν ένα απλό αστέρι, αλλά ένας άγγελος που ακτινοβολούσε σαν άστρο και οδηγούσε τους Μάγους της Ανατολής. Το άστρο της Βηθλεέμ διατηρήθηκε σαν σύμβολο και στις εικόνες της Γέννησης και στη Θεία Λειτουργία. Όταν τελειώνει η προσκομιδή, ο ιερέας τοποθετεί στο δίσκο τον αστέρα πάνω από τον αμνό τού υψωθέντος και ευλογηθέντος άρτου. Αυτός ο αστέρας είναι σε ανάμνηση εκείνου, που στάθηκε πάνω από τη φάτνη, όπου ανακλήθηκε το Θείο Βρέφος. Η μοναδική ακτίνα, που ρίχνει το φως της από τον ουρανό και φθάνει μέχρι το σπήλαιο πάνω από το βρέφος, σημαίνει τη μία ουσία του Θεού. Χωρίζεται, όμως, σε τρεις λάμψεις, για να προσδιορίσει τη συμμετοχή των τριών προσώπων στο μυστήριο της θείας οικονομίας. Το άστρο είναι το αρχέτυπο του Χριστού, όπως μαρτυριέται στην Αποκάλυψη. Είμαι ρίζα και απόγονος του Δαβίδ, ο φωτεινός και πρωινός αστέρας.

Από την εικόνα της Γέννησης, δεν λείπει ούτε ο μνήστορας Ιωσήφ, ο προστάτης της Παναγίας μας. Εικονίζεται θλιμμένος, να βασανίζεται από τις αμφιβολίες, για το ακατανόητο μυστήριο της Γέννησης από Παρθένο. Μπροστά του στέκεται ένας δαίμονας με τη μορφή ενός γέρου βοσκού, που δοκιμάζει να ενοχλήσει τον Ιωσήφ. Η Θεοτόκος έχει το πρόσωπο εστραμμένο προς τον Ιωσήφ και όχι προς το Θείο Βρέφος. Το πρόσωπό της φανερώνει μια βαθειά έκφραση κατανόησης και λύπης. Σαν να θέλει να τον βοηθήσει με όλες της τις δυνάμεις. Προσδιορίζεται, εδώ η ψηλή θέση, που θα έχει ως Βασίλισσα των Ουρανών και ως μεσίτρια των ανθρώπων προς το Μονογενή Υιό της, για τις θλίψεις και δοκιμασίες της επίγειας ζωής τους.

Κοντά στον Ιωσήφ εικονίζονται δύο γυναίκες, που ετοιμάζουν να κάνουν μπάνιο στο Θείο Βρέφος. Η σκηνή είναι εμπνευσμένη από τα απόκρυφα ευαγγέλια. Η μια είναι η Σαλώμη και η άλλη είναι η βοηθός της. Τις προσκάλεσε ο Ιωσήφ, για να βοηθήσουν τη Θεοτόκο.

Από την Υμνολογία των Χριστουγέννων

Επεσκέψατο ημάς, εξ ύψους ο Σωτήρ ημών, ανατολή ανατολών, και οι εν σκότει και σκιά, εύρομεν την αλήθειαν· και γαρ εκ της Παρθένου ετέχθη ο Κύριος.

Μεγάλυνον ψυχή μου, την τιμιωτέραν, και ενδοξοτέραν των άνω στρατευμάτων.

Μυστήριον ξένον, ορώ και παράδοξον! Ουρανόν το Σπήλαιον· θρόνον Χερουβικόν, την Παρθένον· την φάτνην χωρίον, εν ω ανεκλίθη ο αχώρητος, Χριστός ο Θεός, ον ανυμνούντες μεγαλύνομεν.

Δρ Ελένη Ρωσσίδου-Κουτσού, Φιλόλογος-Βυζαντινολόγος

Αναφορές:

• http://www.imkby.gr/theomitorika/kalokiri_1.html (Ιερά Μητρόπολη Καισαριανής, Βύρωνα και Υμηττού – Η Θεοτόκος εις τα εικονογραφικά θέματα του Βίου του Χριστού)
• http://www.i-m-patron.gr/lyxnos/books/byz_filosof.html (Η Βυζαντινή φιλοσοφία της εικόνας)
• http://www.apostoliki-diakonia.gr/diakonia/2002_decemberA.html (O υμνολογικός πλούτος της εορτής των Χριστουγέννων
• http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/kroug_nativ.html (Μοναχός Γρηγόριος Κρουγκ – Σημειώσεις ενός εικονογράφου)