«Δράσεις για την αναβάθμιση του Θρησκευτικού Τουρισμού από την Εκκλησία της Κύπρου» (Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, 16 Νοεμβρίου 2022)

Του Επισκόπου Μεσαορίας Γρηγορίου,

Προέδρου του Συνοδικού Γραφείου Προσκυνηματικών

Περιηγήσεων της Εκκλησίας Κύπρου

Αισθάνομαι ιδιαίτερη χαρά που βρίσκομαι σήμερα ενώπιον σας, και αυτό γιατί το Τμήμα Διοίκησης Τουρισμού και Φιλοξενίας της Σχολής Διοίκησης Τουρισμού, Φιλοξενίας και Επιχειρηματικότητας του ΤΕΠΑΚ, με την πρόσκλησή της στην αποψινή εσπερίδα, προσφέρει την ευκαιρία να παρουσιάσουμε το έργο, τους στόχους και τις προοπτικές του Συνοδικού Γραφείου Προσκυνηματικών Περιηγήσεων της Εκκλησίας Κύπρου.

Προτού δούμε τις δράσεις του Γραφείου, ας δούμε τι συνέβαινε στην Κύπρο διαχρονικά. Στην αρχαιότητα οι εορτασμοί κάποιων ναών συγκέντρωναν πλήθος λαού, όπως οι εορτασμοί στην Πάφο για την Αφροδίτη, όπου έρχονταν προσκυνητές και από τις γειτονικές χώρες, οι εορτασμοί για τον Υλάτη Απόλλωνα στο Κούριο κ.ά. Οι εορτασμοί αυτοί συνοδεύονταν με διάφορους αγώνες και αγορές.

Όπως είναι γνωστό, η ιστορία του Χριστιανισμού στην Κύπρο έχει την αρχή της στα αποστολικά χρόνια, όταν οι Απόστολοι Παύλος, Βαρνάβας και Μάρκος το 45 μ.Χ. έφθασαν από τη Σελεύκεια της Συρίας στη Σαλαμίνα και διέτρεξαν το νησί μέχρι την Πάφο, βαπτίζοντας και χειροτονώντας επισκόπους. Η Κύπρος θα αναδείξει πολλούς μάρτυρες, αρκετοί από τους οποίους βρήκαν το θάνατο έπειτα από φρικτά βασανιστήρια ή από τις κακουχίες στα μεταλλεία της, όπου καταδικάσθηκαν να εργάζονται. Επίσης, ανέδειξε μεγάλους πατέρες με σημαντικά συγγράμματα, ασκητές, επισκόπους κ.ά. Από την Κύπρο περνούσαν αρκετοί προσκυνητές από τη Δυτική Ευρώπη, είτε πηγαίνοντας προς τα Ιεροσόλυμα είτε επιστρέφοντας από εκεί. Ιδιαίτερα γνωστή τότε ήταν η Μονή Σταυροβουνίου.

Όταν ήλθε η χάρη του Χριστιανισμού, κάποιοι Ναοί και Μονές συγκέντρωναν διαχρονικά πολλούς επισκέπτες, που είτε πεζοί, είτε με γαϊδούρια, μουλάρια, άλογα κατόπιν και με άμαξες και αυτοκίνητα, συνέρρεαν σ’ αυτά ιδίως κατά τις ημέρες εορτής τους, οπότε γίνονταν σε κάποιους από αυτούς και εμποροπανηγύρεις, στις οποίες διέθεταν προϊόντα τους ή αγόραζαν είδη προίκας, τρόφιμα κ.ά. Επηρεασμένοι από τους Μικρασιάτες που θεωρούσαν απαραίτητο κατά τη επίσκεψή τους στα Ιεροσόλυμα να συμπεριλάβουν στο ταξίδι τους και προσκύνημα στην Παναγία του Κύκκου, έκαναν το ίδιο, για να θεωρείται το «Χατζιάτο» τους (επίσκεψη στα Ιεροσόλυμα, τελετή αγίου φωτός, βάπτιση στον Ιορδάνη ποταμό) ότι έχει ολοκληρωθεί. Κάποιες εορτές συγκέντρωναν μεγάλο πλήθος, όπως της Παναγίας του Κύκκου, της Τροοδίτισσας, του Αγίου Παντελεήμονος Μύρτου, του Αγίου Αναστασίου στην Περιστερωνοπηγή, του Αγίου Μάμα και των Βαΐων (Μόρφου), του Αποστόλου Ανδρέα στο ομώνυμο ακρωτήριο κ.ά. Η χρήση του αυτοκινήτου επέτρεψε την οργάνωση εκδρομών σε Μονές και Ναούς, οι οποίες συχνά συνδυάζονταν με τη βάπτιση κάποιου παιδιού.

Η βελτίωση των θαλάσσιων συγκοινωνιών και η χρήση αεροπλάνων επέτρεψε την ευκολότερη διακίνηση τόσο από την Κύπρο προς άλλους προσκυνηματικούς προορισμούς (Ιεροσόλυμα, Τήνος, κ.α.), καθώς και προς την Κύπρο.

Η Εκκλησία της Κύπρου, με την εκλογή ως Αρχιεπισκόπου Κύπρου του Χρυσοστόμου Β΄, εισέρχεται σε μια πορεία αναδιάρθρωσης (αύξηση μελών της Ιεράς Συνόδου για καλύτερη διαποίμανση, ίδρυση Θεολογικής Σχολής, οικοδόμηση νέου Καθεδρικού Ναού, ίδρυση Ταμείου Μισθοδοσίας Κλήρου, ανόρθωση των οικονομικών της Εκκλησίας. Έτσι, μετά τη χειροτονία του ομιλούντος ως βοηθού επισκόπου της Αρχιεπισκοπής με τον τίτλο του Επισκόπου Μεσαορίας, αναθέτει σ’ αυτόν ευαίσθητες και σημαντικές υπηρεσίες [Συνοδικόν Γραφείον Ενημερώσεως και Επικοινωνίας, Γραφείο Κατεχομένων Ενοριών και Κοινοτήτων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής (Διαμερίσματος Μεσαορίας), Συνοδικόν Γραφείον Διεκκλησιαστικών Σχέσεων και Συνοδικόν Γραφείον Προσκυνηματικών Περιηγήσεων]. Στον ένα υπάλληλο του Γραφείου προστίθεται δεύτερος, ενώ εκλεκτοί επιστημονικοί συνεργάτες συνδράμουν εθελοντικά στο έργο που επιτελείται.

Η πρόσκληση το 2008 του Κυπριακού Οργανισμού Τουρισμού για συμμετοχή της Εκκλησίας στην παρουσίαση της έκδοσής του «Κύπρος, νήσος Αγίων», θα οδηγήσει στη συστηματοποίηση της ενασχόλησης σε θέματα προσκυνηματικών περιηγήσεων: Στις εκδηλώσεις παρουσίασης μιλά ο Επίσκοπος, μιλά βυζαντινολόγος, μιλά εξειδικευμένες θεολόγος, ο οποίος μιλά για τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς Ναούς της Κύπρου που μετατράπηκαν σε τζαμιά την πρώτη Τουρκοκρατία (1571).

Σύντομα φαίνεται η ανάγκη για ίδρυση Γραφείου Προσκυνηματικών Περιηγήσεων για προβολή των εκκλησιαστικών μνημείων τόσο στην Κύπρο όσο και στο εξωτερικό. Με τον όρο Προσκυνηματικές Περιηγήσεις, εννοούμε τις περιηγήσεις σε διάφορα εκκλησιαστικά μνημεία για προσκύνηση. Ευρύτερος όρος είναι ο Θρησκευτικός Τουρισμός, που περιλαμβάνει όλους τους επισκέπτες των εκκλησιαστικών μνημείων, ανεξάρτητα από την αιτία επίσκεψης (είτε για προσκύνηση, είτε από περιέργεια, είτε γιατί είναι απλώς στο πρόγραμμα της εκδρομής). Ευρύτερος όρος είναι και ο Πολιτιστικός Τουρισμός, ο οποίος περιλαμβάνει και επισκέψεις σε άλλων ειδών μνημεία ή/και συμμετοχή σε άλλων ειδών εκδηλώσεις.

Για την καλύτερη και αποτελεσματικότερη κινητοποίηση όλων των Εκκλησιαστικών Περιφερειών και Μονών, αυτές κλήθηκαν και όρισαν αντιπρόσωπο στο Συνοδικόν Γραφείον Προσκυνηματικών Περιηγήσεων. Οι αντιπρόσωποι συνέρχονταν στην αρχή μια φορά το έτος και κατόπι 2 φορές, διαδικασία που γίνεται εδώ και δέκα χρόνια. Στις συναντήσεις γίνεται ενημέρωση για δραστηριότητες, εκδόσεις, συντηρήσεις ναών, συζητούνται διάφορα προβλήματα και συχνά έχουν την ευκαιρία να ακούσουν ειδικούς για διάφορα θέματα.

Για την ανάπτυξη των Προσκυνηματικών Περιηγήσεων και γενικότερα του Θρησκευτικού Τουρισμού, προωθήθηκαν διάφορες δράσεις με πρώτη στον τομέα των εκδόσεων. Εκδόθηκε Παγκύπριος χάρτης για προσκυνηματικές περιηγήσεις, ο αντίστοιχος για την εντός των τειχών Λευκωσία, δύο έντυπα για την περίοδο του Δωδεκαημέρου και δύο για την περίοδο των Παθών και του Πάσχα. Οι εκδόσεις αυτές γνωρίζουν αρκετές επανεκδόσεις, ενώ κυκλοφορούν και μεταφρασμένες σε διάφορες γλώσσες, συχνά με χορηγούς.

Ο Παγκύπριος χάρτης για τις προσκυνηματικές περιηγήσεις κυκλοφορεί στα ελληνικά και σε έξι ξένες γλώσσες, ενώ ο χάρτης για την εντός των τειχών Λευκωσία στα ελληνικά και σε πέντε ξένες γλώσσες. Φρονώ ότι οι προτεινόμενοι συνδυασμοί προορισμών και διαδρομών θα προσφέρουν αναμφίβολα στον επισκέπτη μεγαλύτερη γεύση ξενίας ελληνικής και πλατύτερη εμπειρία της εύοσμης ανθοδέσμης του χριστιανικού ορθόδοξου πολιτισμού και κάθε άλλου πολιτισμού θρησκευτικού που φιλοξενείται στο νησί, ενώ παράλληλα δε θα επιτρέψουν να νιώσει μοναξιά ή να αισθανθεί ότι βρίσκεται σε αλλότρια γη.

Η ενημέρωση που προσφέρει το Γραφείο μας κινείται σε ευρύτερα πλαίσια πολύ πέρα από έναν κλασικό τουριστικό οδηγό ή γραφείο πληροφοριών. Η προσκυνηματική περιηγήση προσφέρει ανανέωση της ήδη ζωντανής σχέσης των σύγχρονων πιστών με την Αποστολική Εκκλησία της Κύπρου.

Για την περίοδο του Δωδεκαημέρου έχει ετοιμασθεί σχετικό έντυπο, καθώς και Τετράδιο Ζωγραφικής «Εικονίζω τα Δωδεκαήμερα» στο πλαίσιο του Εκπαιδευτικού Προγράμματος «Έθιμα του Δωδεκαημέρου στην Κύπρο». Το Τετράδιο Ζωγραφικής προσφέρεται για χρήση από παιδιά κατηχητικών και Δημοτικών σχολείων, σε εκδηλώσεις Δήμων ή Κοινοτήτων, Λαογραφικών Ομίλων κ.α.

Με ανάλογη χρήση για την περίοδο των Παθών και του Πάσχα κυκλοφορεί έντυπο πληροφοριών και σχετικό τετράδιο ζωγραφικής.

Το παράδειγμα του Συνοδικού Γραφείου Προσκυνηματικών Περιηγήσεων ακολουθούν οι Μητροπόλεις με έκδοση χαρτών, βιβλίων, πληροφοριακών φυλλαδίων, ενώ Μονές και Ναοί εκδίδουν βιβλία και πληροφοριακά φυλλάδια.

Παράλληλα άρχισε η συμμετοχή σε διάφορες εκθέσεις στην Κύπρο και το εξωτερικό. Στην Κύπρο το Συνοδικόν Γραφείον Προσκυνηματικών Περιηγήσεων συμμετέχει στην Έκθεση που διοργανώνει ο Σύνδεσμος Τουριστικών Πρακτόρων Κύπρου και στην Έκθεση του Συνδέσμου Ξενοδόχων Κύπρου. Διανέμονται εκδόσεις του Γραφείου, καθώς και εκδόσεις Μητροπόλεων, Μονών και Ναών, ενώ παράλληλα προβάλλονται δραστηριότητες εκκλησιαστικών φορεών. Στο εξωτερικό το Συνοδικόν Γραφείον ήταν συνδιοργανωτής Έκθεσης με το Φιλανθρωπικό Ίδρυμα Help2Live και την Ορθόδοξη Εκκλησία της Πολωνίας (Νοέμβριος 2017). Η Έκθεση διήρκησε δέκα ημέρες στο Εθνογραφικό Μουσείο της Βαρσοβίας και χορηγός ήταν το Φιλανθρωπικό Ίδρυμα Help2Live. Η Έκθεση είχε θέμα τα Έθιμα του Δωδεκαημέρου στην Κύπρο. Χορευτικό συγκρότημα από την Κύπρο παρουσίαζε τους κυπριακούς παραδοσιακούς χορούς, γυναίκες ετοίμαζαν παραδοσιακά αρτοποιήματα της περιόδου αυτής, ενώ οι φοιτητές της Θεολογικής Σχολής της Εκκλησίας της Πολωνίας έψαλλαν τα κάλαντα και ύμνους. Έγινε κοπή βασιλόπιτας και οι πόρτες του χώρου της Έκθεσης στολίστηκαν με κλαδιά ελιάς. Για τα μικρά παιδιά ετοιμάστηκε Τετράδιο Ζωγραφικής στα πολωνικά και τα αγγλικά, ενώ για τον κόσμο ετοιμάστηκε έντυπο πληροφοριών. Η Έκθεση είχε ιδιαίτερη επιτυχία, τόσο την ημέρα των εγκαινίων όσο και τις επόμενες ημέρες. Το υλικό της Έκθεσης παρέμεινε στην Πολωνία, ενώ ως αποτέλεσμα είχαμε την αύξηση του τουριστικού ρεύματος από την Πολωνία περίπου κατά 300%, σύμφωνα με τα στοιχεία του Κυπριακού Οργανισμού Τουρισμού.

Μια ιδιαίτερα σημαντική δράση του Συνοδικού Γραφείου είναι η συνεργασία του με το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας. Καρπός της το «Πρόγραμμα Μαθητικών Θρησκευτικών Περιηγήσεων». Σ’ αυτό μαθητές δεκάδων σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης (Γυμνασίων, Λυκείων και Τεχνικών) αναλαμβάνουν τη μελέτη εκκλησιαστικών μνημείων. Ετοιμάζονται περιγραφές των μνημείων, των τοιχογραφιών και των κειμηλίων τους και λαμβάνονται συνεντεύξεις σχετικά μ’ αυτά. Η παρουσίαση της εργασίας γίνεται στο σχολείο, στην Κοινότητα ή Δήμο, αν υπάρχει ενδιαφέρον, και τελικά σε διάφορες πόλεις και κοινότητες κατά ομάδες σχολίων. Πολλές παρουσιάσεις είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτες, με μουσικό κομμάτι, κατασκευές, έκδοση πληροφοριακού υλικού κ.ά. Αυτό δεν είναι άσχετο με τη συμμετοχή στο Πρόγραμμα καθηγητών όλων των ειδικοτήτων: θεολόγοι, φιλόλογοι, μουσικοί, πληροφορικής, τεχνολογίας κ.ά.

Το Πρόγραμμα συνεχίζεται φέτος για έβδομο σχολικό έτος, βελτιωμένο στην οργάνωση και αναβαθμισμένο στους στόχους με την ονομασία «Πρόγραμμα Μαθητικών Περιηγήσεων στα Θρησκευτικά και Πολιτιστικά Μονοπάτια της Κύπρου».

Το Συνοδικόν Γραφείον Προσκυνηματικών Περιηγήσεων κατά κανόνα ανταποκρίνεται θετικά σε προσκλήσεις για ομιλίες, υποστήριξη της επίσκεψης ομάδας επισκεπτών με ειδικό ενδιαφέρον, καθώς και συντονισμό με διάφορους φορείς-ομάδες που ασχολούνται με το Θρησκευτικό Τουρισμό (Υφυπουργείο Τουρισμού, τουριστικοί πράκτορες, ξεναγοί, περιφερειακές εταιρείες ανάπτυξης κ.ά.). Προς το σκοπό αυτό οργανώθηκαν και σχετικές ημερίδες.

Τους τελευταίους μήνες το Συνοδικόν Γραφείον άρχισε ένα πρόγραμμα με μια προσκυνηματική εκδρομή το μήνα, σε γνωστά και άγνωστα στους πολλούς εκκλησιαστικά μνημεία. Το πρόγραμμα είναι θρησκευτικό και ευρύτερα πολιτιστικό, με γνωριμία και της φύσης της Κύπρου. Οι επισκέψεις στα μνημεία αυτά είναι και μια καλή ευκαιρία δια διανομή των εντύπων του Γραφείου, στα ελληνικά καθώς και σε άλλες γλώσσες.

Μια άλλη δράση του Γραφείου ήταν, μέχρι την έναρξη της πανδημίας, η προσκυνηματική κρουαζιέρα σε ιερούς τόπους της Ελλάδας. Υπήρχε συνεννόηση με την πλοιοκτήτρια εταιρεία και τον καπετάνιο του κρουαζιερόπλοιου για ένα πλούσιο σε περιεχόμενο πρόγραμμα περιηγήσεων. Από τη μια αξιοποιούντο οι εκδρομές που οργάνωνε το κρουαζιερόπλοιο, αλλά όπου δεν υπήρχε στο πρόγραμμα εκδρομή, τότε το Συνοδικόν Γραφείον οργάνωνε τη δική του εκδρομή ή περίπατο, πάντοτε με ξενάγηση. Μια πρωτοποριακή ενέργεια του Γραφείου ήταν η έκδοση πενηντασέλιδου οδηγού για τους τόπους επίσκεψης, με χάρτες και τα γεωγραφικά, γεωλογικά, ιστορικά δεδομένα τους και τα αξιόλογα μνημεία τους. Ο οδηγός διανεμόταν σ’ όλες τις οικογένειες που ταξίδευαν ως ομάδα του Συνοδικού Γραφείου Προσκυνηματικών Περιηγήσεων, καθώς και σε άλλους ενδιαφερόμενους. Επίσης, στο κρουαζιερόπλοιο ετελείτο αγιασμός, συγκέντρωση για εκκλησιαστικά θέματα, ενώ την Κυριακή ετελείτο και όρθρος.

Η Εκκλησία της Κύπρου έχει υπογράψει πρωτόκολλο συνεργασίας με την Εκκλησία της Ελλάδας για τις Προσκυνηματικές Περιηγήσεις. Βάσει αυτού ενημερώνουμε τις οικείες εκκλησιαστικές αρχές για την επίσκεψή μας. Αυτό επιτρέπει την ανταλλαγή απόψεων, τον εμπλουτισμό του προγράμματος των επισκέψεων, καθώς και διανομή πληροφοριακού υλικού για την Κύπρο.

Με τη συνεργασία όλων των φορέων του Τουρισμού, απευθυνόμαστε σε ειδικούς, όπως θεολόγους, κληρικούς, μοναχούς, υπευθύνους μουσείων, τουριστικούς πράκτορες, ξεναγούς, δασκάλους κ.ά., καθώς και στον κάθε άνθρωπο που έχει ενδιαφέρον για το θέμα. Ακόμη, απευθυνόμαστε σε όλους τους αδελφούς μας, τους εγγύς και τους μακράν, οι οποίοι έρχονται ή επιθυμούν να επισκεφθούν το νησί μας, όχι μόνο για τον ήλιο και τη θάλασσα, που μπορούν να βρουν και σε άλλους τουριστικούς προορισμούς, αλλά έρχονται για να γνωρίσουν τη δική μας παράδοση και το δικό μας πολιτισμό. Έρχονται να γνωρίσουν τη δική μας ιστορία και ορθόδοξη Εκκλησία, καθώς και τόσα άλλα σπουδαία, τα οποία ανήκουν και στους ίδιους ως παγκόσμια χριστιανική κληρονομιά.

Θεωρώ ότι οφείλουμε να παράσχουμε στον επισκέπτη της πατρίδας μας κάθε δυνατή συμπαράσταση και πρόσβαση στους προσκυνηματικούς μας προορισμούς, ασφαλώς με σεβασμό και ιεροπρέπεια, λαμβάνοντας υπόψη ότι τα ιερά προσκυνήματά μας, όπως και σ’ όλες τις κατά τόπους Εκκλησίες, είναι προσκυνηματικοί τόποι, δεν είναι νεκρά μνημεία, αλλά ζωντανοί χώροι λατρείας, πνευματικής άσκησης και προσευχής.

Ο σύγχρονος άνθρωπος αναζητά το χαμένο παράδεισο σε πρόσκαιρα μέσα αναψυχής. Ας τον βοηθήσουμε και μαζί ας βοηθήσουμε και τον εαυτό μας να αναγεννηθεί με τόλμη και αγάπη, φιλοξενώντας τον στον παράδεισο της πίστεως και των αξιών, που εκφράζει το ορθόδοξο χριστιακό βίωμα και η ζωντανή μας θρησκευτική παράδοση.

Μέσα στο μεγάλο πνευματικό πλούτο της, κρατήστε, παρακαλώ, στην καρδιά σας την Κύπρο μας, την ενάλια γη, τη νήσο των αγώνων, των Αγίων, των Μαρτύρων και των Αποστόλων!